Ekspluatatsiyasi instituti transport vositalari kafedrasi transport vositalarining elektr

I

b

 qiymatining kamayib ketishiga olib keladi. Bu tranzistorni ochilmaslik va 

o‘t  oldirish  tizimining  ishlamaslik  hollarini  vujudga  keltiradi.  Ishlatish 

davrida  qo‘shimcha  mehnat  va  vaqt  sarf  qilib,  muntazam  ravishda,  uzgich 

kontaktlarining  tutashib  turish  burchagini  rostlab  turish  ehtiyoji  ham 

kontakt-tranzistorli o‘t  oldirish  tizimining kamchiliklariga kiradi. 

   Zamonaviy  avtomobillarda keng  tatbiq  etilgan  kontaktsiz-tranzistorli 

o‘t  oldirish  tizimlar  yuqorida  keltirilgan  kamchiliklardan  holidir.  Bu  o‘t 

oldirish  tizimning  asosiy  fazilati  ularda    uzgich kontaktlarining  yo‘qligidir. 

Uning  vazifasini  kontaktsiz  datchiklar  bajaradi.  Kontaktsiz-tranzistorli  o‘t 

oldirish tizimlari bir-biridan asosan datchiklarning turi va tuzilishi bilan farq 

qiladi.  Kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarida asosan quyidagi turdagi datchiclar 

eng ko‘p tatbiq topgan: magnitoelektr, Holl va fotoelektr. 

   Magnitoelektr  datchik  (5.8-rasm)  uzgich-taqsimlagich    valiga 

o‘rnatilgan  doimiy  magnit  2  va  o‘zakka  o‘ralgan  stator  chulg‘ami    3  dan 

iborat.  Doimiy  magnit  aylanganda  uning  magnit  maydon  ta’sirida  stator 

chulg‘amida 

o‘zgaruvchan 

EYUK 

 

induktsiyalanadi. 

Datchik 

kuchlanishining musbat yarim davri qiymati ta’sirida o‘t oldirish tizimining 

chiqish  tranzistori  ochiladi  va  tok  manbaidan  o‘t    oldirish  g‘altagining  

birlamchi  chulg‘ami  hamda  tranzistorning  kollektor-emitter  o‘tish  joyi 

orqali  birlamchi  tok    I

1     

o‘ta  boshlaydi.    Datchik  kuchlanishi  manfiy 

bo‘lganda  tranzistor  yopiladi,  o‘t  oldirish  g‘altagining  birlamchi 

chulg‘amidan  o‘tayotgan  tok  zanjiri    uziladi  va  ikkilamchi  chulg‘amda 

yuqori  kuchlanish  induktsiyalanadi.  Shunday  qilib    datchik  magniti  bir 

aylanganda  stator  chulg‘amda  EYUK  ning  bitta  musbat  va  bitta  manfiy 

impulsi  mavjud  bo‘ladi  va  natijada  tranzistor  bir  marta  ochilib,  bir  marta 

yopiladi,  ya’ni  o‘t    oldirish  g‘altagida  yuqori  kuchlanishning  bir  impulsi 

hosil  bo‘ladi.    Ko‘p  silindrli  dvigatellar  uchun  datchikning  juft  magnit  qutblar  soni  silindrlar  soniga  teng 

bo‘lishi  kerak.  5.8-rasmda  4  silindrli  dvigatellar  uchun  mo‘ljallangan  magnitoelektr  datchikning  sxemasi 

keltirilgan.  

   Magnitoelektr datchik ishlashining o‘ziga xos tomonlaridan biri,  stator chulg‘amida hosil bo‘ladigan 

EYUK  amplitudasi  doimiy  magnitni,  ya’ni  tirsakli  valning aylanishlar  chastotasiga  bog‘liqligidir.  Aylanish 

chastotasi ortishi bilan EYUK amplitudasi ham ortadi. Bu esa tranzistor ochilishi va yopilishi  va demak o‘t 

oldirish daqiqasi o‘zgarishiga olib keladi. 

   Aylanish  chastotasi  va  yuklamaning  o‘t  oldirishning  ilgarilatish  burchagiga  ta’siri  kontaktsiz-

tranzistorli  o‘t  oldirish  tizimining  to‘ngich  avlodlarida  ham  markazdan  qochma  va  vakuum  rostlagichlar 

yordamida hisobga olinadi. 

  Magnitoelektr  datchiklar  avj  oldiradigan  EYUK  qiymati  juda  kichik  va    u  tranzistorni  ochish  uchun 

yetarli  bo‘lmaganligi  tufayli  kontaktsiz  o‘t  oldirish  tizimlarining  amaliy  sxemalarida  maxsus  bir  necha 

bosqichli ko‘chaytirgichlar qo‘llaniladi. 

5.8-rasm. Magnitoelektr 

datchik  sxemasi. 

  1  -  magnit,  2  -  stator, 3  - 

chulg‘am 

 

5.9-rasm. Fotoelektr 

datchik ning umumiy 

sxemasi. 

 

5.10-rasm. Holl  elementi-

ning  ishlash  prinsipi

 

 

---

 

60 

  Fotoelektr  datchik    (5.9-

rasm)  eng  umumiy  ko‘rinishda 

yorug‘lik 

manbai, 

darchalari 

silindrlar  soniga  teng  bo‘lgan 

aylanuvchi  lappak  va  yorug‘lik 

sezuvchi 

elementdan 

iborat 

bo‘ladi. 

Uzgich-taqsimlagich 

valiga    mahkamlangan    lappak 

aylanganda  yorug‘lik  manbai    1  

dan 

 

chiqqan 

nur 

lappak 

darchasidan 

o‘tib, 

yorug‘lik 

sezuvchi element 2 ga tushganda, 

unda  o‘zgaruvchan  kuchlanish  hosil  bo‘ladi.  YOrug‘lik  sezuvchi  element  sifatida  fotodiod,  fototranzistor 

yoki  fotoelement  ishlatilishi  mumkin.  Fotoelektr  datchiklarni  qo‘llanilishi    vibratsiyaga  chidamli,    uzoq 

muddat davomida ishlovchi yorug‘lik manbai yo‘qligi bilan cheklanadi. Oxirgi vaqtda, bu maqsadda, o‘zidan  

yorug‘lik  chiqaruvchi  diodlar  ishlatilishi  fotoelektr  datchiklarning  keng  tatbiq  qilish  imkonini 

yaratmoqda.Masalan o‘zimizni mamlakatimizda chiqarila-yotgan Matiz avtomobilining o‘t oldirish tizimida 

aynan fotoelektr datchik o‘rnatilgan. 

      Mikroelektronikaning rivojlanishi tufayli kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarida Xoll effektiga asoslangan 

yarim  o‘tkazgichli  datchiklar  ishlatila  boshlandi.  Xoll  elementi  germaniy,  kremniy  va  boshqa  yarim 

o‘tkazgichlardan  tayyorlangan  yupqa  (  h  =  10

-4   



  10

-6

    m  )  to‘rt  elektrodli  plastinadan iborat  (5.10-rasm). 

Agar  bunday  plastinadan  tok    I    o‘tishi  bilan  bir  vaqtda  unga  magnit  induktsiya  vektori    B,    plastina 

tekisligiga tik yo‘nalgan  magnit maydon ta’sir qilsa, uning tok yo‘nalishiga parallel bo‘lgan qirralarida Xoll 

EYUKi  E

x

  hosil bo‘ladi 

E

x

  =  k

x



I



B/ h   . 

   Bunda  k

x

 - plastina materialiga bog‘liq bo‘lgan Xoll doimiysi; h - plastina qalinligi. 

   Xoll  elementida    hosil    bo‘ladigan  signal  juda  ham  kichik  qiymatga  ega  bo‘lib,  u  tok  manbasining 

kuchlanishi va atrof muhit haroratiga  bog‘liq. Shuning  uchun Xoll datchigi (5.11-rasm,a) Xoll elementi 3 

dan tashqari ko‘chay-tirgich 4,  shakllantirgich 5, bar-qarorlik bloki 7, chiqish tranzis-tori 6 ni o‘z tarkibiga 

olgan mikrosxemadan iborat (5.11-rasm, b da 3) .  Magnit maydon doimiy magnit 1 yordamida hosil qilinib, 

uzgich-taqsimlagich valiga o‘rna-tilgan va maxsus darchalarga ega bo‘lgan rotor 2 magnit kuch chiziqlarini 

damba-dam    uzish    uchun    xizmat  qiladi.  Rotor  aylanib,  darchalari  doimiy  magnit  to‘g‘risiga  kelganda, 

magnit kuch chiziqlari Xoll elementi 3 yuzini kesib o‘tadi va uning chiqish elektrdlarida EYUK hosil buladi. 

Ko‘chaytirgich 4 da ko‘chaytirilgan va komparator 5 da kerakli shaklga keltirilgan signal, chiqish tranzistori 

6  ning  bazasiga  uzatiladi  va  uni  ochadi.  Keyingi  daqiqada  rotor  2  ning    tishchasi  doimiy  magnit  qutbi 

qarshisiga to‘g‘ri bo‘ladi va magnit kuch chiziqlari yo‘lini to‘sadi,  ya’ni ularni uzadi. Natijada, Xoll EYUK 

yo‘qoladi  va  chiqish  tranzistori  6  yopiladi.    Datchik  signaliga  tok  manbasining  va  atrof  muhit  harorati 

o‘zgarishining ta’sirini kamaytirish maqsadida mikrosxemaga barqarorlik bloki 7 urnatilgan. 

   Energiya dvigatel  silindrlariga  mexanik  usul  bilan taqsimlanishi,   o‘t  olishni ilgarilatish  burchagini 

mexanik  rostlagichlarining  nuqsonlari,    tirsakli  valdan  taqsimlagich  valigacha  bo‘lgan  mexanik  uzatmalar 

tufayli o‘t oldirish daqiqasini aniqlashdagi xatoliklar kontaktsiz o‘t oldirish tizimlarining asosiy kamchiliklari 

hisoblanadi.