Ekspluatatsiyasi instituti irisbekova mavluda narinbayevna xalqaro logistik

―aniq muddatiga‖ logistik 
konsepsiyasi 
(just-in-time
 
–
 
JIT) –
 
ishlab chiqarish, ta‘minot va taqsimlashda 
logistik 
tizimni 
zahiralarni 
saqlash 
bilan 
bog‗lanadigan xarajatlarni 
minimallashtirish maqsadida mahsulotni kerakli paytda zaruriy miqdorlarda 
yetkazib berishni tashkil qilishga asoslangan qurish konsepsiyasi keng tarqalgan va 
unga talab juda katta.
―Aniq muddatiga‖ konsepsiyasining tamoyillaridan foydalanadigan logistik 
tizimlar ―tortuvchi‖ tizimlar bo‗lib hisoblanadi, ularda zahiralarni to‗ldirishga 

---

207 
buyurtma berish faqatgina logistik tizimning ma‘lum bir zvenolarida ularning 
miqdori kritik darajaga etganda sodir bo‗ladi, bunda zahiralar taqsimlash kanallari 
bo‗yicha yetkazib beruvchilardan ―so‗rib olinadi‖. Tortuvchi logistik tizimga misol 
qilib KANBAN yapon tizimini ko‗rsatish mumkin, u Toyota Motor kompaniyasi 
tomonidan ishlab chiqilgan. Uni firmaga joriy qilishga qariyb 10 yil vaqt ketgan. 
Ushbu tizimning mohiyati shundan iboratki, zavodning barcha ishlab chiqarish 
bo‗linmalarini ta‘minlash faqatgina buyurtmani bajarish uchun zarur bo‗ladigan 
miqdorda va ishlab chiqarish jadvalida belgilangan vaqtda amalga oshiriladi. 
Shuningdek dunyoda 
resurslarga bo‗lgan ehtiyojlarni rejalashtirish 
(requirements/resource planning – RP) logistik konsepsiyasi ham keng tarqalishga 
ega 
bo‗lgan, 
uning 
asosida 
materiallarga 
bo‗lgan 
ehtiyojni 
rejalashtirish/materiallarga bo‗lgan ehtiyojni ishlab chiqarish rejalashtirishi 
(materials requirements planning – MRP I, manufacturing resource planning – 
MRP II) itaruvchi logistik tizimlar, distribyusiyada (taqsimlashda) esa – 
mahsulotni/resurslarni 
taqsimlashni 
rejalashtirish 
(distribu-tion 
requirements/resource planning – DRP) tizimlari yaratilgan. 
MRP I tizimi XX asrning 50-yillarining o‗rtalarida AQSH da ishlab chiqilgan, 
biroq XX asrning 70-yillariga kelibgina keng qo‗llanilishga ega bo‗lgan, bu 
hisoblash texnikasining rivojlanishi bilan bog‗lanadi. MRP I itaruvchi tipdagi tipik 
tizim bo‗lib hisoblanadi, uning uchun ishlab chiqarishni qat‘iy belgilangan ishlab 
chiqarish jadvaliga muvofiq tashkil qilish xarakterli bo‗ladi. Evropada XX asrning 
80-yillarining boshlarida bu tizimlarning ikkinchi avlodi – MRP II yaratilgan, ular 
o‗zlarida moliyaviy rejalashtirish va logistik operatsiyalar birlashtirilgan 
integratsiyalangan logistik tizimlarni taqdim qilgan.
Yana bir logistik konsepsiya tejamkor ishlab chiqarish (lean production – LP) 
nomini olgan. U KANBAN va resurslarga bo‗lgan ehtiyojlarni rejalashtirish 
tizimining elementlarini o‗z ichiga oladi, u mahsulotning yuqori sifatini, ishlab 
chiqarish partiyalarining unchalik katta bo‗lmagan o‗lchamini, zahiralarning past 
darajasini ta‘minlaydi, uni amalga oshirish uchun esa yuqori malakali xodimlarni 
bo‗lishi va qayishqoq ishlab chiqarish texnologiyalarini qo‗llash zarur bo‗ladi.

---

208 
LP konsepsiyasining mohiyati quyidagi beshta tamoyil bilan ifodalanadi: 
mahsulotning yuqori sifatiga erishish; 
mahsulot partiyasining o‗lchamini kichraytirish va ishlab chiqarish vaqtini 
qisqartirish; 
zahiralarning past darajasini ta‘minlash; 
yuqori malakali xodimlarni tayyorlash; 
qayishqoq asbob-uskunalar va ularni yo‗lga qo‗yishning qisqa muddatlaridan 
foydalanish [3, 62-bet]. 
Konsepsiyada ommaviy ishlab chiqarishning katta hajmlari va mahsulotning 
turli-tumanligida past tannarxga erishish bilan kichik seriyali ishlab chiqarishning 
qayishqoqligini birlashtirish g‗oyasi amalga oshiriladi. Xuddi ―aniq muddatiga‖ 
konsepsiyasidagi kabi LP tizimida ham asosiy rollardan birini ishonchli yetkazib 
beruvchilar bilan o‗zaro munosabatlar o‗ynaydi. Logistik tizimning LP 
konsepsiyasining tamoyillari bo‗yicha faoliyat ko‗rsatishi natijasida mahsulot 
sifatining yuqori standartlari, past ishlab chiqarish xarajatlari, asbob-uskunalarni 
tezda qayta shaylash va bozor talabiga tezkor reaksiya ko‗rsatishga erishiladi, bu - 
kompaniyalar xalqaro bozorda ishlaganda ayniqsa muhim bo‗ladi.
Korxonalarning 
xalqaro 
bozorda 
logistik 
tizimlar 
sifatida 
faoliyat 
ko‗rsatishining muhim aspekti xalqaro logistik zanjirlarda qarorlar qabul qilish 
zarurligi bo‗lib hisoblanadi. Bundan oldin spetsifik uslublar yordamida biznes-
jarayonlarni ob‘ektiv tahlil qilish zarur bo‗ladi [5, 41-bet]: 
–