Ekspert sistemalardıń tiykarǵı túrleri hám isletiliw tarawları

Ekspert sistemalardıń tiykarǵı túrleri hám isletiliw tarawları.

Ekspert degen sóz sizge neni ańlatadı hám ekspert dep atalǵan insan qanday islerdi atqaradı?

Ekspertning atqaratuǵın jumısların kompyuter ámelge asıra alsa biz qanday artıqmashılıqlarǵa jetiwimiz múmkin? Bul máseleler ústinde doslarıńız menen birgelikte bas qatirin’ hám qandayda bir bir sheshimge kelipn keyin tómendegi material menen tanısıwdı dawam ettirin’. Málim mashqala salasındaǵı máselelerdi sheshiwge qaratb jaratılǵan intellektuallıq sistema ekspert sisteması dep ataladı. Ekspert sistemaları bilimlerin to'lg'azish dáregi bolıp, sol tarawdıń ekspertleri xızmet etedi. Barlıq ekspert sistemalardıń jumısı konkret mashqala salasından alınǵan qatań ekspert maǵlıwmatlarına tiykarlanadı. Boljaw qilaylik, tómendegi máseleni sheshiw ushın ekspertler gruppası jıynaldı : dárya boyında jaylasqan kárxanalardan qálegeni oqizgan bolıwı múmkin bolǵan neft daqları dáryada gúzetildi. Tiykarǵı maqset qaysı kárxana neftni oqizganini tabıw hám pataslanıw sebep,aqıbetlerin jónge salıw etiw bolıp tabıladı. Eń áwele, bunday máseleni yechuvchi ekspert sisteması esaplawdı biliwi kerek. Neft oqizilgan jaydı shama menen biliw ushın neftni suwǵa aralasıw waqıtı, dárya aǵımı tezligi hám baǵdarı sıyaqlı maǵlıwmatlardı isletiw kerek. Bunday maǵlıwmatlar jıynalıp, neft oqizilgan jay shama menen anıqlanǵannan keyin arnawlı qaǵıydalardan, mısalı E1 hám E2, paydalanıp, ayıplın anıq tabıw múmkin. Bul qaǵıydalar evristik qaǵıydalar dep ataladı. Evristik qaǵıydalar ápiwayı qaǵıydalar tiykarında emes, bálki ekspertning ámeliy bilimine tiykarlanadı. E1 qaǵıyda : AGAR neft taslanǵan orından dárya aǵımı boyınsha 1 km aradaǵı joqarıda bir kárxana jaylasqan bolsa, Ol XOLDA sol kárxana neftni dáryaǵa oqizgan. E2 qaǵıyda : AGAR neft taslanǵan orından dárya aǵımı boyınsha 1 km aradaǵı joqarıda talayǵana kárxana jaylasqan bolsa, Ol XOLDA eń kóp neft isletiwshi kárxana neftni dáryaǵa okizgan. Maqsetke erisiw ushın kórip shıǵılıp atırǵan variantlar sanın kemeytiwge xızmet etiwshi hám pikirlew nátiyjesin asırıwshı ápiwayılastırıwlar qollanıladı. Ekspert sistemalarında evristik qaǵıydalar tiykarında isletiletuǵın ápiwayılastırıw mexanizmi evristik qıdırıw mexanizmi dep ataladı. Tómende evristik qıdırıw mexanizmi keltirilgen. Evristik qıdırıw mexanizmi suwdı pataslantırǵan eń extimoli kóp bolǵan ayıplın anıqlaganidan keyin, ilgeri surilgan gipotezani tekseriw ushın ekspert sistema basqa qaǵıydalar kompleksin isletiwi múmkin. Eń áwele kárxana neft trubası sisteması daǵı buzılıwlar qaraladı. Bunday evristik qaǵıyda payda keltiriwi múmkin: AGAR fabrika neft trubasınıń 1-uchastkasındaǵı basım suw basımınan kishi bolsa, Ol XOLDA 2 yamasa 3-uchastkalardı tekseriw kerek. Bunday qaǵıydanı tek sol tarawdı biluvchi insan, yaǵnıy ekspert aytiwi múmkin.

Ekspert sistemalardıń isletiliw tarawların qısqasha keltiremiz:

• medicinalıq diagnostika hám emlew;

• ximiyalıq analiz hám sintez;

• molekulyar biologiya hám gen injenerligi;

• sanaatda joybarlaw hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw;

• signallardı qayta islew;

• apparatlar buzılǵanlıǵı diagnostikası ;

• geologik razvedka;

• avtomatlastırılgan proyetlestiriwdiń intellektuallıq sistemaları ;

• ólshew sistemaları : kóriw, basqarıw, maǵlıwmatlar analizi;

• texnologiyalıq processlerdi basqarıw.

3. Intellektuallıq hám ekspert sistemalardıń dúzilisi hám tiykarǵı bólimleri.

Joqarıdaǵı alǵan bilimleringizdan paydalanǵan túrde intellektuallıq sistemalarınıń

dúzilisi qanday bolıwı múmkin dep o'ylaysiz? Qanday

maǵlıwmatlar intellektuallıq sistemalardıń nátiyjeli islewine járdem beredi? Ne etkende

insaniyattıń kompyuterlerde saqlanıp atırǵan bilimlerin jáne de paydalı túrde isleta

59

alıwımız múmkin? Bul máseleler júdá xam áhmiyetli hám bálki Siz jańa original sheshimler usınıs

etersiz dep oylaymiz.

Intellektuallıq hám ekspert sistemalar úsh tiykarǵı bólekten dúzilgen: faktlar hám evristikalar

haqqındaǵı bilimler bazası, juwmaq hám sheshim mashinaları, insannıń mashina menen baylanısin

támiyinleytuǵın sistema.

Juwmaq hám sheshim mashinası sistemanıń bir bólegi bolıp, bilimler bazasındaǵı

maǵlıwmatlarǵa qaǵıyda hám logikanı qollanıw etiw imkaniyatın beredi. Mısalı, qaǵıydalar tiykarında

kórilgen ekspert sistemalarında “AGAR-Ol XOLDA” qaǵıydası eki qıylı jolda analiz etiliwi

múmkin:

• tuwrı jóneliste yamasa maǵlıwmatlar tiykarında, yaǵnıy mashqalanı sheshiw ushın jańa

maǵlıwmatlar yamasa shártler qaraladı, hám de uyqas penenjuwmaq hám aqıbetler tekseriledi.

• keri baǵıtda yamasa maqset tárepinen, yaǵnıy mashqalanı sheshiw ushın teoriyalıq aqıbetler

islep shıǵıladı jáne onıń xaqligini anıqlaytuǵın shártler tekseriledi.

Insannıń mashina menen baylanısin támiyinleytuǵın sistema sonday bolıwı kerek,

ol jaǵdayda tek ekspert emes, bálki jańa xızmetkerler da isley alsın. Bunda qolaylıq jaratıwshı

“menyu”, piktogrammalar, tıshqanshadan paydalanıw jolları isletiledi.

Bilimler bazası bilimlerdi belgiler formasında saqlaydı. Anıqrok aytqanda, oǵan sanlar

kestesi, shamalar ma`nisi diapazonı hám taǵı basqalar kiriwi múmkin. Lekin bilimler bazasınıń

tiykarın faktlar hám evristikalar quraydı.

Bilimler bazasındaǵı faktlar quramına ob'ektlerdiń bayanı, olardıń belgileri hám ekspert

sistemasın isletiw tarawına uyqas penen keliwshi sanlı bahalar kiredi. Mısalı, texnologiyalıq

processlerdi basqarıw sisteması ushın bilimler bazası quramına konkret kárxananıń yamasa

onıń bir bóleginiń bayanı, ayrıqsha komponentler xarakteristikalari, datchiklardan alınǵan

bahalar, rezervler sostavi hám x. k. kiriwi múmkin.

Evristikalar yamasa qaǵıydalar konkret mashqalanı sheshiw ushın faktlar tiykarında juwmaq

shıǵarıw jolin ańlatadı. Bul bilimler tiykarınan aldınǵı tájiriybege tiykarlanadı hám odan ekspertler

mudam paydalanıwadı. Lekin kóbinese ol sır tutıladı. Bilimlerdi sonday process penenretinde xarakteristikalaw

múmkin, bul processda ekspert sistema jaratıwshıları tárepinen informatsiya “izlep tabıladı

hám boyitiladi”. Texnologiyalıq processlerdi basqarıw sistemaları ushın bul bilimler bunday qaǵıydalar

gruppaın ózinde saqlawı múmkin: zavodtı yamasa qandayda bir podsistemani profilaktikalıq remont qılıw

kerek bolsa, ámeldegi bahalarǵa kóre qansha rezerv kólemi saqlaw múmkin, yamasa buzılıwlardı

diagnostika qılıw qaǵıydası hám olardı saplastırıw boyınsha usınıslar hám x. k.

Ekspert sistemalardıń laboratoriyalar yamasa pútkil firmalar qánigeleri ushın

áhmiyeti bir qansha aspektlarda kórinetuǵın boladı :

a) ekspert bilimlerdi jıynaw, anıqlaw, kodlastırıw hám tarqatıw ;

b) insan múmkinshiliklerinen joqarı bolǵan mashqalalardi sheshiw;

v) bir insan qamtıp alıw múmkin bolmaǵan bilimler kólemin talap etiwshi

mashqalalardi sheshiw;

g) bir neshe tarawlar boyınsha ekspert bilimler talap etiletuǵın mashqalalardi sheshiw;

d) kollektivdiń eń názik qádiriyatı - kollektiv yadtı saqlaw ;

ye) jańa texnologiyanı qóllaw esabına joqarı rakobatbardoshlikni támiyinlew.

Kompleks bilimler bazasın jaratıw mashinanıń qátesinińz islewi hám talayǵana

ekspertlerdiń bilimi sintezi tiykarında keń múmkinshilikler ashadı. Eger bilimler bazası bir neshe

tarawdıń informatsiyasini birlestirsa, bunday bilimler jıyındısı qosımsha bahaǵa iye boladı.

Ekspert sistemalardıń joqarıda belgilengenler etilgen " kollektiv yad" ni saqlaw noqatı názerinen da

60

axamiyati úlken. Kóp kárxanalar joqarı maman qánigelerdi joytıw mashqalasına dus penen

kelediler. Buǵan olardıń basqa jumısqa ótiwi, yamasa joqarı lawazımǵa eliriwi, yamasa ólimi,

yamasa pensiyaǵa shıǵıwı sebep bolıwı múmkin. Birtalay firmalar ózleriniń eń qımbatlı

xızmetkerleri ekspert tájiriybelerin saqlap qalıw ushın ekspert sistemaların qollay basladılar. Bul

bilimlerdi saqlap qalıw hám isten ketken ekspert ornın jańası menen ańsat toltırıw imkaniyatın

beredi.

Ekonomikalıq pozitsiyadan bolsa ekspert sistemanıń axamiyati sonda, ol firmanıń

básekige shıdamlılıǵın asıradı. Bul sonı ańlatadıki, ekspert sistemanı birinshi bolıp qollaǵan

kompaniya onı qollamaganlardan álbette aldınǵa shıǵıp aladı.

4. Intellektuallıq sistemalar jaratıwda isletiletuǵın tiykarǵı ámeliy programma

paketleri hám olardıń isletiliwi.

Intellektuallıq sistemalar jaratıwda isletiletuǵın tiykarǵı programma qurallarınıń

qısqasha xarakteristikaın keltiremiz:

RuleMaster dep atalıwshi universal programma paketi ekspert sistemaların qurıw hám

tarqatıwǵa mólsherlengen. Onıń qásiyetleri:

1. bilimler induktiv oqıtıw metodı tiykarında toplandı ;

2.jasalma intellekt máselelerin programmalastırıw arnawlı kónlikpeler talap

etińmeydi;

3.programma paketi túrli kompyuterlerde de isley aladı.

RuleMaster paketin jaratıwdan maqset kompyuter quralın ilimiy-injenerlik salasında insan

pikirlewi sıyaqlı qarar qabıl qılıw processinde qóllawdan ibarat edi. Bunday sistemalardan biri

TOGA ekspert sisteması bolıp, ol úlken transformatorlardaǵı buzılıwlardı, transformator moyini

gazoxromatografik analiz maǵlıwmatları tiykarında diagnostika etedi.

RuleMaster paketi eki tiykarǵı bólekten ibarat :

1. Radial - qarar qabıllaw qaǵıydaların isleytuǵın blok -strukturalı prtsedura tili;

2. RuleMaker - pikirler terekin kóriwge mólsherlengen bilimlerdi toplaw sisteması.

RuleMaster paketi járdeminde jaratılǵan ekspert sistemaları Radial tilinde jazılǵan

programmadan ibarat. Uyqas penen predmet salasında ekspert sistemasın qurıw ushın modul struktura

hám modullardıń denesi ajratıladı. Struktura mashqala sheshimine alıp keliwshi pikirlew

ierarxiyasini anıqlaydı. Hár bir modul denesi bolsa uyqas penen pikirlewdiń keshiw usılın tolıq hákis penen

ettiredi.

Real waqıt masshtabında islep shıǵarıw processlerin basqarıw ushın isletiletuǵın

ekspert sistemasın kóremiz. Bul LMI firmasında jaratılǵan PICON programması bolıp, ol Lisp-

mashinada islewge mólsherlengen. Bul sistema ápiwayı túrdegi tarqaq basqarıw sistemasına

baylanisıp isleydi. Onı proektlestiriwtirilayotganda ol 20000 datchik hám qadaǵalaw apparatlarına xızmet

kórsetiwi názerde tutılǵan. Onı jaratıwda LMI firmasınıń LAMBDA Lisp-mashinası

qollanılǵan.

5. Intellektuallıq sistemalardıń finans penenshólkemlerinde ekonomikalıq tiykarlanǵan qararlar qabıl

qılıw daǵı roli hám axamiyati.

Intellektuallıq sistemalar qanday etip finans penenhám bank shólkemlerinde basqarıw hám de qarar

qabıl qılıwda járdem bere aladı? Bunıń ushın neler etiliwi kerek boladı? Egerde

61

kollektiv yad hám tájiriybeler kompyuterde ámeldegi bolsa ol shólkemdiń jumisına qanday tásir

kórsetedi hám bul nelerde óz hákisin tabadı? Ómir tájiriybengizdan paydalanǵan túrde bul

mashqalalı sorawlarǵa juwap tabıwǵa urınıp kóriń hám nátiyjelerdi ustazıńız menen bolıwıń.

Intellektuallıq sistemalardıń finans penen shólkemlerinde ekonomikalıq tiykarlanǵan qararlar qabıl

qılıw daǵı roli júdá úlken bolıp tabıladı. Sebebi ekonomikalıq bilimler bazasın jaratıw mashinanıń qátesinińz

islewi hám bir neshe ekspertlerdiń bilimi sintezi tiykarında keń múmkinshilikler ashadı. Eger

ekonomikalıq bilimler bazası talayǵana tarawdıń informatsiyasini birlestirsa, bunday bilimler jıyındısı

qosımsha qımbatqa iye boladı. Ekspert sistemalardıń joqarıda belgilengenler etilgen " kollektiv

yad" ni saqlaw kózqarasınan da axamiyati úlken.

Finans-bank salasında xam kóbinese joqarı maman qánigelerdi joytıw

mashqalasına dus penen kelediler. Buǵan olardıń basqa jumısqa ótiwi, yamasa joqarı lawazımǵa

eliriwi, yamasa ólimi, yamasa pensiyaǵa shıǵıwı sebep bolıwı múmkin. Bir qansha firmalar

ózleriniń eń qımbatlı xızmetkerleri ekspert tájiriybelerin saqlap qalıw ushın ekspert sistemaların

qollay basladılar. Bul bilimlerdi saqlap qalıw bolsa isten ketken ekspert ornın jańası menen

ańsat toltırıw imkaniyatın beredi.

Ekonomikalıq pozitsiyadan bolsa ekspert sistemanıń axamiyati sonda, ol qararlardıń ekonomikalıq

tiykarlanǵanlıǵı hám isenimlilik dárejesin asıradı. Bul sonı ańlatadıki, ekspert sistemanı

qollaǵan finans-bank shólkemi onı qollamaganlardan álbette aldınǵa shıǵıp aladı hám

bekkem poziciyanı iyelep aladı.

Óz-ózin tekseriw ushın sorawlar :

1. Intellektuallıq sistemalar degende neni túsinesiz?

2. Bilimlerdi qanday usıllarda ańlatıw múmkin?

3. Qanday etip insan bilimlerin kompyuterge kirgiziw hám saqlaw múmkin?

9 -MAvZU. AXBOROTLAR KOMPLEKSIDA XAvFSIZLIKNI TASHIL ETISH

JARAYONLARI

Joba :

1. Informaciyalarǵa salıstırǵanda ámeldegi qawipsizliklerdiń tiykarǵı túsinikleri jáne onıń

klassifikaciyası

2. Informaciya qawipsizliginiń shólkemlestirilgen-basqarıw támiynatı

3. Kompyuter virusları, olardıń klassifikatsiyasi hám olar menen gúresiw

mexanizmleri

Tayansh so' hám sóz dizbegiler:paydalanıw daǵı ruqsat berilgen siyasat (AUP), virusqa qarsı

programmalıq támiynat, qosımshalardı basqarıw quralı, autentifikatsiya,biometrik autentifikatsiya, botnet, qáteleruzluksiz biznesti joybarlaw, klik-frod, kompyuter jınayatı, kompyuter ekspertizasi, kompyutervirussi, basqarıw quralı, kibervandalizm,kiberurush.