Экспериментал тадқиқотлар асослари (2соат)

2. Жараённинг кириш ва чиқиш кўрсаткичлари

Экспериментни хар қандай режалаштириш усулида тадқиқотчи ўлчаш ва текшириш зарур бўлган жараённинг чиқиш ва кириш кўрсаткичларини, яъни факторларни ўрнатиши керак.

Чиқиш кўрсаткичлари объектни ва олинаётган маъсулотни хоссаларини бахолаб, у техникавий - технологик, техникавий-иқтисодий, иқтисодий, статистик ва бошқа кўринишда бўлиши мумкин.

Техникавий-технологик кўрсаткичларга қуйидагилар киради: маъсулотни физикавий, механик, физик-кимёвий ва бошқа характеристикалари, шунингдек маъсулотни чиқиши; техникавий-иқтисодий кўрсаткичларга - унумдорлик, фойдали вақт коэффициенти, объектни ишончлилик ва узоққа чидамлилиги, жараённи барқарорлиги ва бошқалар; иқтисодийларга - машина ва мехнатни унумдорлиги, маъсулотнинг таннархи, фойда, фойдалилик (рентабеллик), эксперимент учун сарфлар ва бошқалар; статистикларга - дисперсия, вариация коэффициенти ва бошқалар.

Жараённи чиқиш кўрсаткичи оддий, осон аниқланадиган ёки хисоблаб чиқариладиган, уни аниқлашдаги хатоликларни хисобга олган холда ягона сонли бахолашга эга бўлиши керак.

Кириш кўрсаткичлари (факторлари) - объектга ташқи мухитни таъсир усулларига мос келувчи ўзгарувчан катталиклардир. Улар объектнинг ўзининг характеристикаларини ва киришдаги маъсулотларнинг хоссаларини аниқлайди. Факторлар миқдорий ва сифатли бўлиши мумкин. Миқдорий факторларни ўлчаш, тортиб қуриш мумкин, факторнинг миқдорни қиймати факторнинг даражаси хам деб аталади. Сифатли факторлар - булар турли ишлаб чиқариш жараёнлари, турли кўринишдаги хом ашёлар, турли машиналар ва бошқалардир.

Экспериментни режалаштиришда, жараённи аниқловчи барча ахамиятли факторларни хисобга олиш керак. Агар хисобга олинмаган фактор тасодифий қийматларни қабул қилса ва у назорат қилинмаса, бу тажриба хатосини ортишига олиб келади.

Факторларни танлаш, қуйидаги талабларни хисобга олган холда бажарилиши зарурдир:

• 
  
  факторни ўлчовлилиги; яъни уни, керакли аниқлик даражаси билан бор бўлган ўлчаш техникасининг воситалари орқали ўлчаш имконияти.
  
• 
  
  бошқарувчанлик; яъни ушбу факторни бир неча олдиндан берилган даражаларда ушлаб туриш имконияти;
  
• 
  
  факторларнинг мосланганлиги; яъни икки ёки ундан ортиқ факторларнинг кўзда тутилган комбинацияларини амалий жихатдан хосил қилиш имконияти;
  
• 
  
  факторларни корреляциялашганлиги; яъни турли даражадаги хар қандай факторни бошқа факторларнинг даражаларига боьлиқмас равишда ўрганиш имконияти (факторларнинг боьлиқмаслиги).