Eksperimental psixologiya

Idyeal ekspyerimyent (ilmiy tajriba) sinaluvchilarning vaqt davomida ularning xususiyatlari o`zgarmasligini, fizik vaqtning o`zi yo`qligini (bu qanchalik qarama-qarshi bo`lmasin) tajriba sinovini chyeksiz o`tkazish imkoniyatini ko`zda tutadi. Buning natijasida hamma tajriba sinov ta`sir ko`rsatishlar hammasi bir vaqtda o`tkaziladi.
Idyeal ekspyerimyent ryeal ekspyerimyentga qarama-qarshi turadi. Ryeal ekspyerimyentda faqat tadqiqotchinigina qiziqtiruvchi o`zgaruvchilargina emas, balki bir qator boshqa sharoitlar ham o`zgaradi. Idyeal tajribaning ryeal tajribaga mosligi ichki validligi (validity)- idyeal ekspyerimyent bilan ryeal ekspyerimyentni solishtirish hamda natijalarning ishonchliligi kabi miqdorlarda ifoda etiladi. Ichki validlik tajriba o`tkazuvchining o`zgarib turadigan sharoitlarda bog`liq o`zgarishlarga ta`sir ko`rsatish mye`yorini ifoda etadi.
Tadqiqotchi nazorat qiladigan sharoit bilan bog`liq bo`lgan o`zgaruvchisi qanchalik ko`p ta`sir ko`rsatsa, tajribaning ichki validligi shunchalik past bo`ladi. Dyemak, tajriba davomida aniqlangan dalillarning ko`plari artyefaktlar bo`lishi ehtimoli katta bo`ladi. Tajribani bog`liq bo`lgan hamda bog`liq bo`lmagan o`zgaruvchining ta`sirini boshqa o`zgaruvchilarni nazorat qilish hisobiga aniqlash uchun ryejalashtirish kyer ak, artyefaktlar tyeng bo`lgan o`zgaruvchilar yoki yo`qotiladi, yoki ularning ta`siri kattalashtiradi (tajriba sharoitlarini o`zgaruvchanligini aralashtirish va o`zgartirish hisobiga). YUksak ichki va tashqi tadqiqotlar natijasi ta`sir ko`rsatuvchi hamma o`zgaruvchilarni ham hisobga olib yoki yo`qotib bo`lmaydi. Ulardan ichki validlikni buzadiganlarini «qo`shimcha» o`zgaruvchilar dyeb ataydilar. Bunga vaqt omilini, vazifa omilini, individual farq omilining sirlari kiradi.
«Validlik» markaziy tushunchasini chuqurroq ko`rib chiqamiz. «Tajriba-nazariya-haqiqat» nisbatlar tizimiga murojaat etamiz. Nazariya asosida faraz ilgari suriladi, bu faraz oqibati tajribalarda tyekshiriladi. Tajribaning myetodikasi va ryejasi tyekshirilayotgan farazga mos bo`lishi kyerak. Uning moslik darajasi opyerasional validlikni ifoda etadi.
Ichki validlik bog`liq bo`lmagan o`zgaruvchining boshqa omillarga nisbatan bog`liq o`zgaruvchiga ta`siri mye`yorini ifoda etadi, boshqacha qilib aytganda, tajriba natijari (bog`liq o`zgaruvchining o`zgarishi) bog`liq bo`lmagan o`zgaruvchining o`zgarishi sababli ekani ehtimoli qachalik katta bo`lgan sari, ichki validlik shunchalik yuqori bo`ladi.
Tajriba tashqi ryeallikni takrorlab ko`rsatishi kyerak. Tashqi ryeallikni to`la takrorlaydigan tajriba to`la mos kyeluvchi tajriba dyeb ataladi. Albatta haqiqatda ham to`la moslikka erishib bo`lmaydi. Tajriba-sinov amallarining haqiqatga mosligi tajribaning tashqi validligini ifoda etadi.
Tajribada hisobga olinishi talab etiladigan qo`shimcha o`zgaruvchilar tashqi validlikka ta`sir ko`rsatadi. Agarda tajriba sinovlari natijalari ishonchliligi ichki validlikka bog`liq bo`lsa, natijalarni laboratoriya sharoitidan haqiqiy jarayonlarga ko`chirish va ularni ryeallikning boshqa sohalariga umumlashtiriladi va tashqi validlikka bog`liq bo`ladi. Nazariya va ryeallikning bog`liqligi ryeallik nazariyasi mosligida va uning tahminlari to`g`riligida aks ettiriladi.