Eksperimental psixologiya

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

“ PSIXOLOGIYA” KAFEDRASI

KSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA”
fanidan

EKSPERIMENTAL

PSIXOLOGIYA

Ma’ruza matnlari

1 MAVZU: EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA FANI TARIXI.

REJA:

1. 
   Eksperimental psixologiya fani haqida.
   
2. 
   Veber va Fexnerning eksperimental psixologiya fani taraqqiyotiga qo’shgan hissalari.
   
3. 
   V. Vundtning olib borgan ishlari.
   

Mashhur ingliz olimi F.Gal’ton 1884 –1885 yillar davomida bir nyecha syeriyalardan tajribalar o’tkazdi. Bunda 5 dan 80 yoshgacha bo’lgan hoxlovchilar arzimagan haq evaziga laboratoriyada o’z kuchi, ryeaktsiya tyezligi; organizmning xislatlarini 17 ko’rsatkich bo’yicha tyekshirishlari edi. Bu ko’rsatkichlar qatoriga shuningdyek, bo’yi, oqirlik, opkaning triklik siqimi, kalt va musht kuchi, harflarni eslab qolish qobiliyati, ko’rish o’tktrligi, rangni farqlash kabi ko’rsatkichlar ham kiritildi. To’liq dastur bo’yicha hammasi bo’lib 9337 kishi tyekshirilib chiqildi. F.Gal’tonning fikriga ko’ra, tyestni o’kazish ekspyerimyentni talab etadi. SHunday qilib, ekspyerimyent fanning haqiqiy asosi, poydyevori dyeb qarala boshlandi. Bu haqida Dj. Kettyell ham ta’kidlab o’tgan: qachonki asosidan ekspyerimyent va o’lchash, aniqlash tashkil qilar ekan, shundagina psixologiya xaqiqiy va aniq fan bo’lishi mumkin. 1890 yilda nashr qilingan ilmiy ishida u 50 turdagi laborotoriya tyestlarining ro’yxatini keltiradi. Hozirgi kunda ularni tyestdan ko’ra ko’proq topshiriqlar dyeb atash to’g’riroq bo’ladi. bu topshiriqlar tyestlarga qo’yiladigan talablardan faqat ikkitasiga ega edi: uni qo’llash ko’rsatmasi mavjud hamda tadqiqotning (laborotor) ilmiy xaraktyeri ta’kidlangan edi. Bu talablarga ko’ra laborotoriya yaxshi jixozlanishi; tyestni o’tkazish vaqtida byegonalar bo’lmasligi; barcha tyeshiruvchilarga bir xilda ko’rsatma byerilishi, ya’ni ular nima qilishlari kerakligini yaxshi o’zlashtirib olishlari lozim edi.
F.Gal’ton va Dj.Kettyell dastlabki asarlari nashr etilgach, tyest myetodi g’oyasi turli mamlakat olimlarining diqqatini o’ziga tortdi. SHu tariqa uning tarafdorlari va qarshi bo’lgan olimlar paydo bo’la boshladi. Bu myetodni qo’llash tarafdorlariga quyidagilarni kiritish mumkin: Gyermaniyada – G.Myunstyerbyerg, S.Kryepilin, V.Onri, Frantsiyada – A.Binye, AЈSHda – Dj.Gilbyerd va boshqalar. Bu tadqiqotchilar yangi turdagi, ya’ni psixologiyani amaliyot extiyojlari bilan bog’lashga uringan olimlar edilar. Biroq amaliy tadqiqotlarga intilish psixologiyada fandan yiroqlashish dyeb baholanadi. Dj. Kettyellning ta’kidlashicha, u o’zining dastlabki tyestlarini laborotoriya tadqiqotlarida individual farqlarni aniqlash maqsadida 1885 yilda qo’llangan, ammo V. Vundtning qarshiligi tufayli ularni nashrdan chiqara olmadi.
Yangi myetodlar yaratilishi bilan birga birlashtirilgan tyestlar qo’llanila boshlandi. Masalan, aqlni o’rganish myetodlari orasida amyerikalik psixolog D.Vyekslyer (1939, 1955) ning subtyestlari keng tarqaldi. YAngi proyektiv myetodlar ham yaratilib, keng qo’llanila boshlandi (amayerikalik psixolog G. Myurrye (1935, 1943) ning tyematik appyertsyeptsion tyesti ( TAT), nyemis psixologi S. Rozyents Vyeygning frustratsiyaga bo’lgan ryeaktsiyani o’rganish tyesti va boshqalar ).
Rus psixologiyasida diagnostik myetodlaridan foydalanish o’z tarixiga ega. Bunda psixodiagnostika rivojlanishining ikki bosqichini ajratib ko’rsatish mumkin.
Birinchi bosqich 20-yillarning boshidan 30-yillarning o’rtasigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Bu davrda pyedagogika va psixotyexnikada tyest myetodlari keng tarqaldi. Bu davrda psixologik diagnostikaning rivojlanishida M.S. Byernshtyeyn, L.S. Vigotskiy, P.P. Blonskiy, S.G. Gyellyershtyeyn, N.D. Lyevitov, G.I. Rossalimo, P.I. SHpil’ryeyn va boshqalar katta hissa qo’shdilar. Olimlar tomonidan ilgari surilgan qator ilg’or fikrlar keyinchalik rivojlantirilmadi, chunki 1936 yildan keyin bu sohadagi barcha tadqiqotlar to’xtatildi va psixodiagnostikaning keyingi rivojlanishiga jiddiy to’siq vujudga keldi.
Psixodiagnostika rivojlanishidagi ikki bosqich 50-60 yillarga to’g’ri keladi. Bu davrda aqliy taraqqiyotni o’rganishga katta e’tibor byeriladi.
Rus psizxologi tomonidan ishlab chiqilgan aqliy taraqqiyotni sifatiy tahlil qilish tamoyili qatolr vazifalarni hal qilishda o’z mahsuldorligini namoyon qildi va ko’pgina tadqiqotlarda o’z aksini topdi.
Ryespublikamizda psixodiagnostikaning rivojlanishiga M.G. Davlyetshin, B.R. Јodirov, G’.B. SHoumarov, E.G’. G’oziyev, V.A. Tokaryeva, R.Z. Gaynuttdinov kabi olimlar o’z hissalarini qo’shganlar.
Ma`lumki, XIX asr fizika, biologiya, fiziologiya, ximiya va boshqa tabiat fanlarning gurillab o’sishi bilan xarakterlanadi. Fanda paydo bo’lgan eksperimental metodning keng qo’llanilishi fanning bunday o’sishiga yordam berdi. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlaridayoq psixologlar o’rtasida psixik xodisalarni o’rganishda eksperimentni tadbiq qilish mumkin emasmikan degan masala maydonga chiqdi.Bu masala buyicha filosof I.Kant o’z fikrini aytdi. Uning fikricha, psixologiyada eksperimentning bo’lishi mumkin emas, ularga matematikani tadbiq qilish mumkin emas. Psixik xodisalarni o’lchashning mumkinligi, binobarin, psixologiyada eksperimetning bo’lishi mumkinligi xaqida nemis psixologi I. Gerbart (1776-1841 y.) ijobiy fikr aytgan. U «psixologiyada matematikani tadbiq etish mumkin va zarurligi xakida» shunday degan: «Mening tekshirishlarim amalda faqat psixologiyaning o’zi bilan cheklanib qolmasdan, balki fizikaga va umuman tabiat fanlariga ham qisman aloqadordir».
Gerbartning fikricha, asosiy psixik element tasavvurdir, qolgan barcha processlar – xissiyot, iroda, tasavvurlar kombinaciyasidan va munosabatlaridan iboratdir. Ruxiy xolatlar doimo o’zgarish processida bo’ladi. Tasavvurlarning bu doimiy o’zgarish va almashish processida ma`lum darajada doimiylik, qonuniyat bor. Bu doimiylikning miqdor tomonini o’lchash mumkin. Shuning uchun ham , Gerbartning fikricha, psixologiyaga matematikani tadbiq qilish mumkin.
Gerbart, garchan psixologiyada eksperimentdan foydalanishning zarurligi va foydaliligini isbotlagan bo’lsa ham, lekin uning o’zi bu metoddan foydalanmagan.