Eksperimental psixologiya

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:
1. Ekspyerimyental psixologiya haqida tushuncha bering?
2. Ekspyerimyental psixologiyaning vazifalarini sanab o’ting?
3. Nazariya va uning tuzilishi haqida ma’lumot bering?
3-MAVZU.UMUMIY PSIXOLOGIYADAN PRAKTIKUM FANIDA
EMPIRIK USULLAR


1. Psixologik kuzatish myetodlarining tasnifi
2. Ekspyerimyental psixologiya myetodlari
3. Miqdoriy ma`lumotlarni matyematik- statistik tahlil qilish myetodi

B.G.Anan`yevning nuqtai nazaricha, psixologik kuzatish myetodlari psixologik ob`yektlar bilan opyerasiyalar tizimi bo`lib, fanning bilish ob`yektidir. Psixologiyada empirik myetodlarni qo`llash muammosi ko`rib chiqilayotganda ularni psixologik myetodlar tizimidagi o`rnini aniqlashdan boshlash kyerak. Empirik myetodlarni qo`llashning byeshta darajasini ajratish mumkin.

1. Myetodika darajasi.
2. Myetodik qo`llanma darajasi.
3. Myetod darajasi.
4. Tyekshirishni tashkil qilish darajasi.
5. Myetodologik yondashish darajasi.
To`g`ri, «myetod» atamasini turli darajada ishlatsa bo`ladi, masalan psixofizikada – o`rtacha xatolar myetodi, chyegara myetodi bor: psixodiagnostikada – proyektiv myetod (ikkinchi daraja); psixosyemantikada syemantik diffyeryensial myetod va ryepyertuar kataklar myetodi haqida gapiriladi (birinchi daraja); yosh davrlari psixologiyasida psixogyenyetik myetod to`g`risida bahs yuritiladi va uning turlichaligi – egizaklar myetodida (to`rtinchi daraja) ko`rsatilgan.
Psixologik tadqiqotda qo`llaniladigan usullarning darajali bo`lishini G. D. Pir`ov taklif etgan. U myetodlarni quyidagi guruhlarga bo`lgan:
1) xususiy myetod (kuzatuv, ekspyerimyent, modyellashtirish);
2) myetodik qo`llanma;
3) myetodik yondashuv.
S. L. Rubinshtyeyn “Umumiy psixologiya asoslari”da eng asosiy psixologik myetodlar sifatida kuzatuv va ekspyerimyentni ajratib ko`rsatdi. Kuzatuv “tashqi” va “ichki”ga bo`lingan, ekspyerimyent – laboratoriya ishi, tabiiy va psixologik-pyedagogik, qo`shimcha myetod uning asosiy modifikasiyasida fiziologik ekspyerimyent. Bundan tashqari, faoliyat mahsulini o`rganishda suhbat va ankyeta usullarini ajratib o`tdi. Tabiiyki, vaqt bu tasnifning qirralarini ta`kidladi. SHunday qilib, psixologiyaning falsafa bilan bog`liqligi uni nazariy myetodlaridan mahrum qildi, xuddi shunday yaqinlik pyedagogika va fiziologiya bilan bu fanlarning psixologik ro`yxatga qo`shilishi bilan amalga oshirildi.
Psixologik tyekshiruvlarning kyeng ko`lamdagi ikkinchi tasnifini – bolgar psixologi G.D. Pir`ov tuzgan. U mustaqil myetodlar sifatida taklif qilgan kuzatuv, ekspyerimyent, modyellashtirish, psixologik xaraktyeristikani, yordamchi myetodlar maxsus myetodik yondashuvlarni ta`kidlab o`tdi. SHu myetodlarning har biri bir qancha turlarga bo`linadi. SHunday qilib, masalan, kuzatish (aloqador) ankyetalar, so`rovnomalar, faoliyat mahsullarini o`rganish va boshqalarga bo`linadi.
B. G. Anan`yev G.D.Pir`ov klassifikasiyasini tanqid ostiga olib, boshqasini taklif etdi. Hamma myetodlarni u:
1) tashkiliy;
2) empirik;
3) ma`lumotlarni qayta ishlash usuli;
4) sharhlash myetodlariga bo`ldi.
Tashkiliy myetodlarga B.G.Anan`yev qiyosiy, longityud va komplyeks myetodlarni kiritdi.
Ikkinchi guruhga obsyervasion myetodlar, ekspyerimyent psixodiagnostik myetod, faoliyat mahsullari, modyellashtirish va biografik myetodlar kiritildi.
Uchinchi guruhga ma`lumotlarni matyematik-statistik tahlil qilish myetodi va sifat tahlili kiritildi.
Nihoyat, to`rtinchi guruhni gyenyetik va donalash myetodi tashkil qildi. Anan`yev har bir myetodni aniqroq tasvirlab byerdi. Lyekin uning chuqur tahlil qilishiga qaramay, ko`pgina yechilmagan muammolaruchraydi:
Nimaga modyellashtirish empirik myetod bo`lib qoldi?
Nima uchun qayta ishlash myetodi tashkiliydan ajratilgan?
Gyenyetik qayta ishlash tyekshirishni tashkil qilishning muhim usuli dyeb tushunilmaydimi?
SHuni eslatib o`tish ahamiyatliki, bu yerda psixologik tyekshirishning nazariy myetodlari ko`rsatilmagan, shu bilan birga myetodlar sinfi ajratilgan, o`rni bo`yicha «oraliq» empirik va nazariy myetodlar o`rtasida, empirik kuzatishlar ma`lumotlarni sharhlash va qayta ishlash myetodlaridir.
M.S. Rogovin va T.B. Zapyevskiylarning fikricha, myetod bu – idrok jarayonida ob`yekt va sub`yekt orasidagi ba`zi bir nisbatlarning ifodalanishidir. Ular asosiy psixologik myetodlarning sonlarini 6 taga birlashtirishadi. 1) gyermyenyevtik – fanning bo`linmagan yakka holatiga to`g`ri kyeladi; 2) biografik myetod – psixika to`g`risidagi fanning yakka ob`yektiv idrokini ko`rsatish; 3) kuzatish – idrok ob`yekti va sub`yekti farqlanadi; 4) o`z-o`zini kuzatish - sub`yektni oldingi farqlanish asosida ob`yektga aylanishi; 5) klinik – birinchi o`ringa myexanizmning tashqi kuzatuvchidan ichki kuzatuv myexanizmiga o`tish vazifasi chiqadi; 6) ekspyerimyent sub`yekti ob`yekt idrokining faol qarshiligi sifatida, sub`yektning roli idrok jarayonida hisobga olinadi.
Kyeltirilgan tasnif gnyesyeologik asos, kyelishmovchiliklarga ega bo`lsa ham, tushunarsiz, biografik myetodning ajralishi nimaga bog`liqligi bizni qiziqtiradi?
Biroq mualliflar o`ylab yoki o`ylamay psixologik myetodlarning empirik tasnifidagina, Gyermyenyevning myetodlari hisobiga modyellashtirishni qo`shishga majbur bo`ldilar. Bu myetodni qo`llashda “idrokning sub`yekt va ob`yekti qarama- qarshi” qilib qo`yilmaganmi? Modyel` – bu bir sub`yektning boshqa bir sub`yektga oqilona qarshiligi, sub`yektning ob`yektga va o`ziga nisbatan muomalasi mumkin emas-ku, dyegan savol tug`iladi.
Psixologik tyekshirishning tasnifiy myetodlarini tushuntirishda boshqacha yondashuvlar bor, lyekin psixologik tyekshirish empirik myetod va psixologik myetodlar orasida umuman, amalda “tyeng” byelgisi qo`yiladi, ularning spyesifikasini aniqlash qiyinlashadi.
Psixologiyada boshqa fanlar analogiyasi bilan uchta myetodlar tasnifini ko`rsatish maqsadga muvofiqdir:
1. Empirik, tyekshirish sub`yekti va ob`yektining tashqi ryeal munosabatlari amalga oshiriladi;
2. Nazariy, sub`yekt ob`yektning hayotiy modyeli bilan o`zaro munosabatda bo`ladi;
3. SHarhlash va tasvirlash, bunda sub`yekt «tashqaridan» ob`yektning simvolik – byelgisi bilan munosabatda bo`ladi.
Birinchi guruh myetodlarini ishlatishning natijasi ma`lumotlar hisoblanadi, ob`yekt sharoitini asboblar yordamida o`rganadi. Nazariy myetodlardan foydalanish natijasi tabiiy til byelgisi yoki ochiq sxematik shakldagi pryedmyet haqidagi bilim hisoblanadi.
Nihoyat, qayta ishlash – tushuntirish myetodi – bu nazariy va ekspyerimyental myetodlarni qo`llashda, ularni o`zaro munosabati natijalarining “uchrashish joyi”dir.
Psixologik tyekshirishning nazariy myetodlarini sanab o`tamiz:
1) Dyeduktiv – umumiydan xususiyga o`tish. Natijasi – nazariya, qonun va boshqalar.
2) Induktiv – omillarni umumlashtirish, xususiydan umumiyga o`tish.
3) Modyellashtirish – analogiya myetodini aniqlashtirish, «transduksiya», xususiydan xususiyga o`tish. Natija – ob`yekt, jarayon, sharoit modyeli.
Psixologiyaning nazariy myetodlarida psixologiyaning aqliy yetuklik myetodlarini saralash kyerak. Aqliy yetuklik ilmiy faktlar empirik qonuniyatlarga tayanmay, balki ta`limot muallifining faqat shaxsiy bilimida o`z o`rnini topadi.
Modyellashtirishning ikkita asosiy turlari bor: Bular: struktura – funksionalli va funksional – strukturali.
Birinchi holatda tadqiqotchi alohida tizimning tashqi xulq - atvoriga qarab tizimni aniqlab o`tmoqchi va shuning uchun analog tanlaydi yoki konstruksiya qiladi – boshqa tizimni o`xshash xulq-atvorga bo`lgan. Bunday xulq-atvor strukturalarning o`xshashligi haqida mulohaza yuritishga olib kyeladi.
Modyellashtirishning bunday ko`rinishi psixologik tadqiqotning asosiy myetodlaridan hisoblanadi, hamda tabiiy ilmiy psixologik tadqiqotda yagona hisoblanadi. Ikkinchi holatda modyellar va obrazlar strukturalari o`xshashligida tadqiqotchi funksiyalar va tashqi ko`rinishlarda va boshqalarda qandaydir umumiylikni tahlil qiladi. Bu myetod ko`p fanlarda tarqalgan, ayniqsa solishtirma anatomiya, palyeontologiya va boshqalarda ko`p uchratish mumkin.
Tabiiyki, bizga boshqa odamning psixik ryeallik tizimini tushunish qiyin. Ammo har bir narsa xususiy ryeallikka ega, shuning uchun M.S.Rogovin va G.V.Zalyevskiylarni gyermyenivtik myetodlar qatoriga modyellashtirish myetodini kiritishga turtki bo`lgan funksional-strukturani modyellashtirish va gyermyenyevtik myetodlarning o`xshashligi bor.
SHarhlash myetodlari butun bir psixologik tadqiqotda muhim rol o`ynaydi. Bu myetodlarning tadqiqotchi tomonidan egallanishi ilmiy dasturning muvaffaqiyatini byelgilab byeradi. Psixologiyada sharhlash myetodining ahamiyati V.A.Ganzyen monografiyasida aniqroq ta`riflangan.
Psixologik empirik myetodlarning yana bir tasnifini ko`rib chiqamiz. Biz tadqiqotchining bilish faoliyati bilan bog`liq bo`lgan myetodlarni ikki asosga bo`lgan edik. Faollik-sustlik, mablag`larning borligi – muqobillik. Psixologik tadqiqotda ob`yekt faol bo`lishi mumkin, odam yoki hayvon haqida gap bo`lishidan qat`iy nazar, odam sinaluvchi sifatida tadqiqotchi kabi faoliyat sub`yekti bo`ladi. Empirik psixologik myetodlarning tasnifida shu narsani hisobga olish kyerak.
Psixologiyada sinaluvchi xulq-atvorining tahlili va tushunilishi katta ahamiyatga ega. Tushunish jarayoni qaysidir ma`noda o`lchash jarayoniga qarama-qarshidir. O`lchashda tadqiqot natijalarini ob`yektlashtirishga harakat qilamiz, tushunishda esa aksincha, sinaluvchining xulq - atvorini xususiy ma`naviy o`lchamlarida qayta ishlanadi.
Barcha psixologik empirik myetodlarni ikki o`lchamli kyenglikda joylashtirish qulay, ularning o`qlari psixologik tadqiqotning ikkita maxsus byelgilarini bildiradi.
Birinchisi – sinaluvchi va tadqiqotchi o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning borligi yoki yo`qligi yoki bu munosabatlarning jadalligidir. U klinik ekspyerimyentda eng katta va o`zini-o`zi kuzatishda eng kam hisoblanadi.
Ikkinchisi muolajalarning ob`yektlashuvi va sub`yektlashuvidir. Bunda eng chyetki variant sifatida tyest olish va boshqa odamning xulq-atvorini uning xatti-harakatini “syezish”, empatiya nazarda tutiladi.
Tadqiqotchi ikkinchi holatda hyech qanday narsa ishlatmaydi dyeb aytish mumkin emas: ular bor, lyekin “ichki” – tadqiqotchining shaxsiy malakasi, individual xususiyatlari, sharhlash usullari va boshqalar. Tadqiqotchi o`lchamda ishlatadigan ashyolarni boshqacha ham atash mumkin.
Birinchisi koordinata o`qini tashkil qilib, “ikkita sub`yekt – bir sub`yekt” yoki “tashqi” dialog, yoki– “ichki” dialog.
Ikkinchisi “tashqi” ashyolar – “ichki” ashyolar, yoki “o`lchash sharhlari” o`qini kyeltirib chiqaradi. Bu o`qlar bilan tashkil qilingan kvadratlarda asosiy psixologik empirik myetodlarni joylashtirsa bo`ladi.
Psixologik ekspyerimyent bu nuqtai nazardan sinaluvchi bilan bo`lgan o`zaro munosabat, uning xulq-atvori ob`yektiv ro`yxati bilan moslashadigan myetoddir.
Ekspyerimyental psixologiya myetodlariga murojaat qilishdan oldin ularning umum-ilmiy jihatlarini ko`rib chiqamiz. Barcha myetodlar ma`lumotlar olish uchun ishlatiladi. Asosiy va qo`shimcha myetodlar farqlanadi. Asosiylariga laboratoriya ekspyerimyenti va ularning modifikasiyasi, tabiiy ekspyerimyent kiradi. Qo`shimchalariga – kuzatish, faoliyat mahsullari tahlili, o`lchash va korryelyasion kuzatuvlar, ma`lumotlar yig`ish myetodi va boshqalar kiradi. Birinchi myetodda kuzatuv olib boriladi, hodisa va jarayonlar bilan faol tanishtiradi.
Ikkinchi myetod jarayoni esa, albatta, ob`yektga ta`sir etgan holda uni faqat ro`yxat qilish bilan chyegaralanadi. Kuzatuvchi ro`yxatni to`g`ridan-to`g`ri yoki savolnoma asosida yozib boradi. Xuddi shu myetod ta`sir qilish jarayonida ham qo`llanilishi mumkin. Ekspyerimyent jarayoni to`g`ridan-to`g`ri muloqot myetodi orqali o`tkaziladi. Bu ikkinchi jarayon psixologik ekspyerimyent myetodlaridir. Uchinchi jarayon ham mavjud. Ekspyerimyentator kuzatuv jarayonida tabiiy usullarni yoki «tushunish myetodi»ni to`g`ridan-to`g`ri kuzatuvchiga nisbatan qo`llaydi. Ekspyerimyent jarayonida kuzatuvchi vazifalarni faol bajaradi. Kuzatish, so`rov davomida esa unga hyech qanday vazifa byerilmaydi va u o`zini erkin tutadi. Asosiy myezonlar mavjud bo`lib bu quyidagilardan iboratdir:
1. Ekspyerimyental kuzatuv, sistyematik kuzatuv yoki korryelyasion kuzatuv. Ularning xususiyati shundaki, kuzatuvchi korryelyasion asosiy o`tish davrlari o`rtasida aloqalarni aniqlaydi. Buning uchun u sara kuzatuvchilarni tanlab, ular bilan ish olib borish kyetma-kyetligini ryejalashtiradi.
2. Tabiiy ekspyerimyent va kuzatuvlar, suhbat, klinik myetod, ayrim hollarni tushuntirish myetodi va hokazolar. Bu myetodlar inson xulq-atvori xususiyatlarini yuzaga chiqaradi, empirik umumiyliklarga xizmat qiladi.
3. Kvazi-ekspyerimyent. «Oraliq» tabiiy myetodlar orqali kuzatuv o`tkazish bilan qattiq nazoratli kuzatuvlar o`zgarishiga aytiladi. Kvazi-ekspyerimyent myetodi yordamida to`liq sxemani yaratish mumkin emas. Ammo bu kamchilikka qaramay kvazi-ekspyerimyental ryegionlardan foydalanish imkonini byeradi. Ekspyerimyental kuzatuvlar barcha noekspyerimyental myetodlarga ziddir.
Xuddi shuni F.SH.Mak Giksyen quyidagilarda ko`rsatadi:
Klassik klinik myetod.
Tabiiy kuzatish.
So`rovnoma
Arxiv tyekshirish
Korryelyasion aloqani o`rnatish.
Kvazi-ekspyerimyent.
M.V.Metlin esa quyidagi myetodlarni ko`rsatdi.
Tabiiy kuzatish
So`rovnoma
Korryelyasion kuzatuv
Arxiv tyekshirish
Alohida hollarni o`rganish.
A.K.Kobzi ekspyerimyentga korryelyasion myetodni va ekspyerimyentgacha myetodini qarama-qarshi qo`yadi. Ularga: so`rovnoma, umumiy kuzatish va umumiy ekspyerimyentni kiritadi. Xulq-atvorni o`rganishda arxiv myetodi, o`z-o`ziga baho byerish va tyestni ko`rsatib o`tadi.
Formal ko`rinishlarda esa bir nyecha ekspyerimyental kuzatuvlarning tiplari ajratiladi. Bularni qidiruv (izlanish) va tasdiqlash ekspyerimyentlarda ko`rish mumkin. Ularning farqi ishlab chiqarish muammosining darajasiga qarab ajratiladi. Qidiruv ekspyerimyenti mustaqil yoki tobye o`zgarishlarga o`tishda o`zaro aloqa davrida olib boriladi.
Algoritm kuzatuv quyidagi ko`rinishda bo`ladi.
1. A va V orasidagi bog`lanish haqida faraz ilgari suriladi.
2. Qidiruv ekspyerimyentining o`tkazilishi.
3. Faraz tasdiqlanmasa, yangi qidiruv ekspyerimyenti yordamida faraz ko`rib chiqiladi. Agarda faraz tasdiqlansa, miqdor funksional faraz ilgari suriladi.
4. Tasdiqlov ekspyerimyenti o`tkaziladi.
5. O`zgarish aloqalari haqida faraz qabul (yoki rad) qilinadi va aniqlik kiritiladi.
Psixologik ekspyerimyentlarda «kritik ekspyerimyent», «pilotaj kuzatuv», «pilotaj ekspyerimyent», «yopiq ekspyerimyent», «tabiiy ekspyerimyent»lardan foydalaniladi.
Pilotaj kuzatuv atamasi ekspyerimyent jarayonida sinov holatida ko`riladi. Bu usul asosan ekspyerimyentga kirish vaqtida qo`llaniladi. U qat`iy kuzatuvga muhtoj emas. Bu usul orqali olingan ma`lumotlar ishonchli emas. Bu narsa ko`pgina xatolarni oldini olishga yordam byeradi.
“Dala sharoitida kuzatish” ryeal hayotdagi o`zgarish holatlarini kundalik hayotda olib boriladi. O`z holiga ko`ra bu usul kvazi-ekspyerimyentga taalluqli dyeyishimiz mumkin. CHunki uni ekspyerimyent jarayonida nazoratga olib bo`lmaydi. Tabiiy va dala sharoitidagi ekspyerimyent ilmiy ma`lumotlarni olishning yagona usuli hisoblanadi. Ekspyerimyental kuzatuvlar psixologiyada ham boshqa fanlardagi singari bir nyecha bosqich orqali amalga oshiriladi.
Ekspyerimyental psixologik kuzatuvlarning asosiy bosqichlarini ko`rib chiqamiz.
1. Hamma kuzatuvlar uning mavzusidan boshlanadi. Mavzu: kuzatuv doirasi, muammo doirasi, pryedmyet tanlash, ob`yekt va myetod. Ammo eng asosiysi bu birlamchi muammo. Kuzatuvchi zamonaviy psixologiya haqidagi bilimlardan qoniqadi, u muammoni his qildi, qaysi nazariya qarshi, zid tushunchalarni kyeltirib chiqardi. Empirik kuzatuvlar uch asosiy hollarda o`tkaziladi.
– Farazni tyekshirish va uning mavjudligi;
– Farazni tyekshirish orqali aloqani aniqlash;
– Farazni tyekshirish A va V ko`rinishlarni bir-biriga tobyeligi.
2. Birinchi bosqichdan so`ng ikkinchi bosqich adabiyotlar bilan ishlash. Kuzatuvchi ekspyerimyental ma`lumotlarni, boshqa psixologlarning fikrini o`rganib chiqishi kyerak.
3. Kyeyingi bosqichda farazni aniqlash ko`rib o`tiladi. Psixolog ryeal psixikani emas, vaziyatning tashqi ko`rinishlarini boshqaradi. Bu kuzatuvchining psixikasini boshqaradi.
4. Kuzatuvchi ekspyerimyent qurolini tanlashi kyerak. Bu unga: a) o`zgarishni mustaqil boshqarish; b) tobye o`zgarishni ro`yxatga olish; v) myetodika haqida tyegishli aniq axborotlarga ega bo`lishidir. Kuzatuvlar jarayonida turli xil myetodikalardan foydalanish mumkin.
a) «Byerkitilgan figura» tyesti; b) «Siyoh ramka» yoki «Xos ramka» tyesti;
v) «Siyoh - egik xona» va h.k. Birinchi ko`rinishda kuzatuvchida zamon Vitkin – Gotshal`d tyesti bloki va syekundomyer bo`lishi kyerak. Ikkinchi ko`rinishda esa avtomatlashgan ekspyerimyent. Bu komp`yutyer yordamida va nihoyat uchinchi ko`rinishda jihoz uchun – ekspyerimyental kamyera zarur. Psixologik ekspyerimyentda turli xil psixofiziologik apparatura ham qo`llaniladi. Kuzatiluvchini faqat tyestlar bilan toliqtirib qo`yish kyerak emas. Ming afsuski, bizda psixologik ekspyerimyental kuzatuvlarni o`tkazish uchun apparaturalar bilan muammolar juda ko`p va ekspyerimyental laboratoriyalar standartlarga javob byermaydi. Tyest myetodikalari ham kuzatuvchi va amaliyotchilarni qoniqtirmaydi. SHuning uchun ko`pgina apparaturalar mustaqil tayyorlanadi, yoki imkoniyat bo`lsa tibbiyot jihozlaridan foydalaniladi.
5. Ekspyerimyental kuzatuvlarni ryejalashtirish asosiy bosqich hisoblanadi. Birinchi o`rinda gap tashqi o`zgaruvchilarning ichki tobye o`zgaruvchilariga ta`sir etishi mumkinligi haqida kyetmoqda. Ryejalashtirish ichki va tashqi ekspyerimyentning validligiga juda zarur kyeyingi bosqich bo`lib ekspyerimyental ryeja hisoblanadi. Kuzatuvchi ekspyerimyentni bir sinaluvchi bilan o`tkazishi mumkin. Bu holda kuzatuvchi kuzatuv uchun bir ryeja asosida ish olib boradi. U guruhiy bir qator ryejalarni ham ekspyerimyentda qo`llashi mumkin. Vaqt va ryesurslarning tanqisligi sababli kuzatuvchi maksimal oddiy ryejalashtirish asosida olib boradi. Murakkab farazlarni aniqlash uchun murakkablashgan ryejalardan foydalaniladi. Sodda ryejalarga asosiy va nazorat ryejalar kiradi. Lyekin undan ham murakkab bo`lgan ekspyerimyental ryejalar mavjud. D. Kempbyel tomonidan ikki o`zgaruvchilarning orasidagi aloqani aniqlash uchun prosyessual klassifikasiya ryejasi yaratildi. Ulardan asosiysi: sodda ryeja – ikki guruh uchun tyest o`tkazish (tyest-ta`sir-ryetyest); 2 nazorat guruhlar tyest o`tkazmaydi (nazorat– ta`sir - tyest); Solomon ryejasi 4 guruh uchun. Bu undan oldingi ikki guruhni birlashtiradi. Ular chinakam ekspyerimyent ryejalari hisoblanadi. Agarda chinakam ekspyerimyent ryejasini qo`llay olmasa, unda kvazi-ekspyerimyent ryejalaridan foydalaniladi.
6. Sinaluvchilarni tanlash va guruhlarga bo`lish ekspyerimyental ryejaga asosan olib boriladi. Ko`pgina hayvonlar va odamlar bu kuzatuvlarda tanlanma dyeb ataladi. Psixogyenyetika bo`yicha mutaxassis sinaluvchi qilib mono-dizigota egizaklarini, shu bilan ularning buvi-buva, ota-onalarini ham tanlaydi. Tibbiy psixolog afg`on urushida qatnashganlarda postravmatik stryess sindromiga yo`liqqanligi sababli ularda agryessiv hulq-atvorni o`rganadi. Barcha kuzatiluvchilar jinsi, ijtimoiy holati, bilimi darajasi, sog`lig`i va hokazolar bilan tavsiflanadi va farqlanadi. Undan tashqari ular turli individual psixologik xususiyatlarga egadirlar. Masalan: intyellyekt darajasi, nyeyrotizm, agryessiya tanlanmaning asosiy talabi ryepryezyentativlik. Sinaluvchilar guruhlarga to`g`ri joylashtirilgan bo`lishi kyerak. Barcha guruh ekvivalyent bo`lishi kyerak.
7. Ekspyerimyentni o`tkazish bu eng asosiy jiddiy, javobgarlikni talab etadi. Kuzatuvchi ko`nikma va malakalarga ega bo`lishi zarur. Eng zo`r g`oyani ham kuzatuvchi malakasizligi tufayli ham buzib yuborishi mumkin. Ekspyerimyent jarayonida kuzatuvchi sinaluvchiga ta`sir jarayonini tashkillashtiradi. Qonun-qoidalar bilan tanishtiradi, kyerak bo`lsa o`rgatish, tayyorlash ishlarini olib boradi va nihoyat kuzatuvchi ekspyerimyentdan so`ng sinaluvchi bilan so`rovnoma o`tkazadi (postekspyerimyental intyer`vyu).
a) ekspyerimyentga tayyorgarlik. Kuzatuvchi ekspyerimyentga xona va jihozlarni tayyorlaydi. Eng asosiy bosqich bu yo`riqnoma bilan tanishtirish. U qisqacha bo`lib, 11 so`zdan oshishi kyerak emas;
b) sinaluvchilarga yo`riqnoma va motivni yetkazish, yo`riqnoma o`z ichiga motivni olishi kyerak. Sinaluvchi ekspyerimyent jarayonida qanday imkoniyatlarga ega bo`lishini bilishi kyerak. Ko`pgina hollarda sinaluvchilarga bunday sharoit odatiy bo`lmaganligi sababli ularda hayajon kuzatiladi. Ularning diqqati bo`linishi mumkin. Undan tashqari yo`riqnomani tyez tushunib yetish, kognitiv individual xususiyatlarga bog`liq. SHuning uchun sinaluvchi yo`riqnomani tushunganligini aniqlab olish juda muhim; v) ekspyerimyent boshida sinaluvchilarning qobiliyati, sinaluvchi sifatida ishtirok etish xohishiga qarab aniqlanadi. Uning sog`lig`i ham tyekshiriladi. Ekspyerimyentdan oldin uning oldida xatti-harakat faoliyat ryejasi bo`lishi kyerak. Odatda ekspyerimyent paytida yordamchi assistyent ishtirok etadi. U yordamchi ishlarni olib boradi. Ko`p hollarda assistyent qaydnomani yozib boradi. Unda sinaluvchining javoblari yozib boriladi. Undan tashqari u sinaluvchini umumiy kuzatib ekspyerimyent jarayonida yuzaga kyeladigan ishlarni byelgilab boradi. U apparaturalarning ishlab turishiga ham javobgar.
8. Statistik myetodlarni qayta ishlash, ular bilan ishlash va natijalarning tahlili – kyeyingi bosqichdir. Odatda myetodlarni qayta ishlash ekspyerimyentni ryejalashtirish bosqichida yoki undan oldin bo`lib o`tadi.