Ekoturizim

FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FAKULTET
MEHMONXONA XO’JALIGINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH YO’NALISH
4-KURS 18.111 GURUH TALABASI
HAKIMOV NODIRBEKNING
“EKOTURIZIM” FANIDAN


MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Qo’riqxonlarning ekoturizmdagi ahamiyati.
Reja:

1. 
   O’zbekistonning ekoturistik imkoniyatlari va qo’riqxonalari.
   
2. 
   Ekoturizmni rivojlantirishda qo’riqxonalarning ahamiyati.
   
3. 
   O’zbekistonda maxsus qo’riqxonalarning vujudga kelishi.
   
4. 
   

1. 
   O’zbekistonning ekoturistik imkoniyatlari va qo’riqxonalari.
   

O’zbekiston uzining turistik resurslar saloxiyati buyicha Markaziy Osiyoda oldingi urinlardan birini, dunyo buyicha esa yuqori urinlarni egallaydigan 10-15 mamlakatlar ichidan urin olgan. Respublika xududida turli davrlarda vujudga kelgan turt mingdan ortiq arxitektura, tarixiy va tabiiy yodgorliklar mavjud.
Turistik mintaqaning jozibadorligini ajratuvchi asosiy omillardan biri bu O’zbekistonning ekzotik tabiati, boy landshafti, xayvonot va usimlik dunyosining rang-barangligidir. Bugungi kunda muxofaza ostiga olingan tabiiy xududlar ekologik turizmning asosiy bo’g’ini xisoblanadi. Tabiatni muxofaza qilish davlat kumitasining ma’lumotlariga kura¹ 9 ta davlat qo’riqxonalari mavjud bulib, ular 209,6 ming ga yerni qamrab olgan. qo’riqxonalardan biri (Chotqol Tog’-urmon) davlat biosfera maqomini olgan. Tabiatni muxofaza qilish davlat qumitasi tasarrufida -Chotqol Tog’-urmon biosfera qo’riqxonasi (Toshkent viloyatida), Xisor Tog’-archa qo’riqxonasi (Qashkadaryo viloyatida). Qishloq va suv xujaligi xuzuridagi Urmon xujaligi bosh boshqarmasi tasarrufida Zomin Tog’-archa (Jizzax viloyatida), Baday-tuqay tekislik-tuqay (QoraqalpoFiston Respublikasida), Qizilkum qumli-tuqay (Buxoro va Xorazm viloyatlarida), Zarafshon tekislik-tuqay (Samarqand viloyatida), Nurota Tog’-yong’oq (Jizzax viloyatida), Surxon Tog’- urmon (Surxondaryo viloyatida) qo’riqxonalari xamda Geologiya va mineral resurslar davlat qumitasi tasarrufida - Kitob geologik qo’riqxonasi faoliyat yuritmoqda.
Usimlik dunyosi, tirik organizmlar qatoridan joy olgan tarzda, ekologik tizimlarda uz urniga va axamiyatiga ega. Ma’lumotlarga kura keyingi 200 yil mobaynida usimlik dunyosi roppa-rosa ikki barobarga qisqargan. Yer kurrasida uchraydigan 600 ming turdan ortiq yovvoyi usimlik turlaridan O’zbekistonda bor-yuFi 4 ming turi uchraydi, xolos. “O’zbekiston Respublikasining Qizil kitobi”dan olingan ma’lumotlarga kura keyingi 14 yil ichida 138 tur yovvoyi usimliklar noyob va yuqolib ketish xafvi ostidagi turlar qatoridan joy oldi. 1984 yilda ularning soni 163 ta bulsa, 1998-yilga kelib 301 tagacha kupaydi.
Xayvonot dunyosi usimlik dunyosidan farqli ekologik tizimlarda aynan ularning turi va sonining kupligi, ya’ni biologik xilma-xilligi bilan ajralib turadi. O’zbekiston faunasining turlari kup bulib, sutemizuvchilarning 97 turi, sudralib yuruvchilarning 57 turi, qushlarning 410 turi mavjud. 2006 yilda chop etilgan O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi (kenja turlar bilan 51 ta), sudralib yuruvchilarning 16 turi, baliq-larning 17 turi, xalqasimon chuvalchanglarning 3 turi, mollyuskalarning 14 turi, bu Fimoyoqlilarning 61 turi (kenja turlar bilan 62 ta) kiritildi².
O’zbekistonning iqlim sharoiti dam olish va ekoturizmni rivojlantirishda katta axamiyatga ega. Mamlakatimizning Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax, FarF0na va Toshkent viloyatlari tabiat yodgorliklariga boy bulgan xududlar bulib, ommaviy ekoturizm markazlari bula oladi. Bu viloyatlarda ajoyib G’orlar, karstlar, sharshara va shovvalar, buloq, jilFa va soylar, daralar, koyali relyef shakllari, ochilib kolgan yotkiziklar va boshka ajoyib tabiat yodgorliklari uchraydi.
Xozirgi kunda fakatgina Samarkand viloyatidagi Zarafshon qo’riqxonasi va Buxoro viloyatidagi “Jayron” ekomarkazi doimiy ravishda sayyoxlarni kabul kilmokda. Boy imkoniyatlarga ega bulgan Chotkol, Zomin, Nurota, X,isor qo’riqxonalari, Amudaryo kayirlaridagi tukaylar amaliy jixatdan foydalanilmayapti. Shuningdek ajoyib tof va chul landshaftlari, botanik, geologik va gidrogeologik obyektlar sayyoxlarni uziga jalb etib, ekoturizmning rekreasion elementini tashkil etib, sport turizmi, alpinizm, tof chayetisi, ot sporti va boshka faol dam olish turlarini kamrab oladi.
Lekin, O’zbekistonda tabiatga kilingan xamma sayoxatlarni xam ekoturizm deb atay olmaymiz. Chunki shaxarliklarning tokka chikib dam olishlari, agarda u ekologik maksadlarga yunaltirilgan bulmasa, ekoturizm emas, balki tabiiy turizmdir. Masalan, toshkentliklarni 90 foizi 100­130 km radiusda tabiat kuyniga bir kunlik tashrif kiladilar. Mazkur turizm stixiyali ravishda tashkil etilib ekologik va sanitar talablarga rioya kilinmaydi. Natijada tabiiy muxit keskin ravishda ifloslanadi. Ularning aksariyati “yovvoyi turlar”dan iborat bulgani uchun xam, sayoxatchilarning tabiatga yetgazgan zarari xamda uni koplash xakida uylab xam kurilmaydi. Bunday sayyoxlarni jonkuyar ekolog, ekoturistlarning Respublika assosasiyasi boshloti V.Soy “kozon-turizm”, ya’ni yaxshi ovkatlanib dam olishni xush kuradigan xudbin turistlar, deb atashi bejiz emas.
Tabiatni muxofaza kilish davlat kumitasining ma’lumotlariga kura ularning umumiy sonidan oilali turistlar - 60%, korxonalar jamoasi 30%, tasodifiy kompaniyalar 7%, boshkalari esa 3%ni tashkil etadi. X,ar bir ekoturist uchun sarf-xarajatlar sutkasi 10 dan to 30 ming sumgacha boradi. Kundalik sarf-xarajatlarning umumiy kursatgichi ovkatlanish, transport, joylashish, xizmat kursatish turi va sifatiga boFlik ravishda oshib boradi. Shaxarliklarning "ekoturistik sayoxati" kupi bilan 5-7 kunga chuziladi. Aksariyat xollarda uning davomiyligi bir kundan oshmaydi va yakshanba yoki bayram kunlariga tuFri keladi. Bu "kozon-turist" larning tabiiy muxitga bulgan bosimini yil davomida notekis taksimlanishiga olib kelmokda.
2001-2005 yillarda O’zbekistonda ekstremistik va terroristik okimlarning toFli xududlarda faoliyat yuritishlari keskin ravishda ekoturizmning kamayib ketishiga olib keldi. Shuning uchun xam el-yurt tinchligi va osoyishtaligi eng muxim barkaror turistik rivojlanish omillaridan biri bulib xisoblanadi.
Ma’lumotlarga kura O’zbekiston Respublikasida davlat ruyxatiga olingan turistik korxonalarining atigi 5 foizi ekoturizmga yunaltirilgan. Ularga tor doirada faoliyat olib boruvchi - ovchilik, balikchilik, safari kabi ekoturistik, tuFriroFi tabiiy turistik firmalar kiradi. Katta - katta turistik firmalar aksariyat xollarda aralash turdagi sayoxlikni taklif kiladilar. Xdttoki «Ekosan-tur” kompaniyasi xam bundan mustasno emas. Buning uziga yarasha sabablari bor, albatta. Sof ekologik turizm xaligacha Respublikamizda turizmning mustakil soxasi sifatida karalmagan va shuning uchun uzi mistakil xolatda yetarli darajada daromad olib kelishga kodir emas. Milliy Furur, milliy mafkura yoki ma’naviyat xamda ma’rifat nuktai nazardan xam ushbu kushma ekoturlarni joriy etish maksadga muvofikdir.
Respublikaning zamonaviy xujalik yuritish infrastrukturasida ixtiyoriy kurinishdagi maxalliy axoliga yoki chet el turistlariga xizmat kursatish talab darajasida emas (2-jadval). Bu esa tashki turistik bozorda O’zbek ekoturizm maxsulotlariga bulgan talabni tushirib yubormokda.
Chet elliklarning maxalliy axoliga karagandauzimizning milliy an’analarimiz, tarixiy obidalarimizga kizikishlari kuprok. Lekin ekoturistik potensialimizni past deb bulmaydi Fakatgina uning ochilmagan imkoniyatlarini rivojlantirish talab etiladi. Bunda demokratik prisiplar va bozor iktisodiyoti tamoyillariga asoslangan erkin rakobat muxitini yaratish, ekologik-xukukiy mexanizmni ishlab chikish uta muxim axamiyat kasb etadi. Maxalliy axolining uz yurti tabiatiga bulgan ishtiyokining pastligi Respublikamizda "Ulkashunoslik", "Geografiya", "Ekologiya" kabi fanlarni bolalarning yoshligidan ukitilishiga yetarli darajada e’tibor berilmayotganligidadir. Shu bois maxalliy ekoturistlarning yangi uzlashtirilmagan ekoturlarga kizikis kam va ular uzi bilgan tabiiy muxitidan chetga chikmaslikka xarakat kiladilar. Ekoturistlarning kup kismini tashkil kiluvchi ekoturistlar - shaxarliklar kam xollarda maxalliy axoli bilan boFlanishadi yoki ularning ekoturistik xizmatlaridan foydalanishadi. Chet el mexmonlari esa kishlok axolisi, ularning yashash tarzi, an’analari, madaniyatiga kizikishadi.
Xozirgi kunda Tabiatni muxofaza kilish davlat kumitasi va uning tegishli bulinmalari ekologik turizmni rivojlantirish maksadida ushbu "Jayron ekomarkazi»ga kushni bulgan 27300 ga maydonda Markaziy Osiyoda kam uchraydigan noyob 6 juft tuyokli xayvonlarni (jayron, buxoro kuyi, buxoro buFisi, yovvoyi echki, burama shoxli echki - marxur, yovvoyi chuchka kabilarni) saklash, kupaytirish va ximoya kilish maksadida milliy boF tashkil etish borasida ilmiy-iktisodiy asoslangan loyixa tuzish ishlarini boshlab yubordi. Toshkent shaxridan 100 km janubi-sharkda joylashgan “Sayxun” xujaligida (367 gektar) Kumita Markaziy Osiyoda yuk bulib ketish arafasida turgan juft tuyokli xayvonlarni saklash, kupaytirish va ularni tabiatga kaytarish maksadida parvarishxona kurib bitkazdi. Ushbu maskan maxalliy va chet el ekoturistlarni turizmning tabiatga sayoxat va ekosafari turlarini utkazish uchun juda kulay joydir. Chunki bu yerda nafakat yukorida nomlari tilga olingan xayvonlar, balki Markaziy Osiyoda kirilib ketish arafasida turgan noyob Buxoro buFisi, Buxoro kuyi, Seversova kuyi , Buxoro jayronlari, Burama shoxli marxur echkisi kabi boshka turlardagi kamyob juft tuyokli xayvonlarni yashash va kupaytirish uchun yetarli ozukaviy resurslar va ximoya usullari mavjuddir.
Surxondaryo viloyati noyob xayvonat va usimlik dunyosini tiklash xamda kupaytirish, chet el ekosayoxatchilarni yovvoyi tabiat bilan tanishtirish, dam olish, ov va balik ovlash maskani yaratish maksadida 2006 yil 9 mart kuni O’zbekiston Respublikasi Davlat bionazorati nozirligi koshida Surxondaryo viloyati JarkUrg’on tumani, Termiz shaxridan 30 km shimoli-sharkida, jami 1034 gektar maydonni tashkil etgan Ok tepa suv omborining atrofida joylashgan “Ok tepa” tabiat boFini tashkil etdi. Mazkur maydon shimol, shark va janub tomonidan 140 gektarni tashkil etgan kul bilan tabiiy chegaraga ega. Ushbu xududda xayvonlardan - tuyetiz, yovvoyi chuchka, chiya buri, kushlardan – kirg’ovul, yovvoyi urdak xamda suvda suzuvchi yovvoyi kushlar , baliklar mavjud. Xrzirgi kunda unda yovvoyi urdak va g’ozlar kupaytirilmokda, ekoturistlar uchun dunyo talablariga javob bera oladigan mexmonxona kurilmokda, xayvonlar muxofazasiga tegishli sun’iy tusiklar urnatilmokda.
2006 yil Tabiatni muxofaza kilish davlat kumitasi tomnidan Jizzax viloyati markazidan 65 km shimoli^arbida joylashgan, baliklarga boy Aydar-Arnasoy kullar tizimida ekoturizmning balik ovlash bilan boFlik turiga muljallab, dunyo talablariga javob bera oladigan mexmonxona kurib bitirildi. Bundan tashkari, Davlat bionazorati Aydar-Arnasoy kullar tizimida tezkor-reyd tekshirish ishlarini sifatini kuchaytirish xamda ekoturistlarni kul va uning atrof tabiati, landshaftlari xayvonat va usimlik dunyosi bilan yakinrok tanishtirish maksadida “T-65” markali, uzunligi 17 metr, kuvvati 225 ot kuchiga teng bulgan kemani sotib olib, kapital ta’mirdan chikardi.
Xulosa kilib shuni aytish joizki, tuFri va yaxshi yulga kuyilgan turizm tarmoFi, atrof-muxit muxofazasi va biologik xilma-xillikni saklash xamda tabiiy resurslardan okilona foydalanishda ijobiy natijalarni berishi mumkin.