Ekotizimlarning o'zgarishi. Suksessiya xodisasi. Biosfera xaqida tushuncha. Vernadskiy ta'limoti, noosfera

Tuproqlarning ifloslanishi va ularni oldini olish yo'llari.

Tuproq qoplam ining kim yoviy ifloslanishi natijasida uning bir q ato r xossa-xususiyatlari, xususan kimyoviy, fizikaviy, biologik, biokim yoviy, ckologik va boshqa xossalari o’zgarishga uchraydi. Tuproq xossalarining o ’zgarishi albatta ifloslanish turi, xarakteri, darajasi va vaqtig a k o 'ra o ’zgaradi. Tuproq xossalarining o ’zgarishiga qarab, unda o'suvchi o'sim !ik)ar dunyosi va hayvonot olam ida ham o ’zgarishlar yuz beradi. H ar qanday kim yoviy m odda tuproq qoplam iga tushganda dastlab tu p ro q n in g biologik olam i, xususan m ikroorganizm lar faolligt va m iqdori, ferm entlar faolligi zarar ko'radi. Y a'ni sharlli ravishda toza tuproq deb olingan tuproqda yashayotgan mikroorganizm lar aynm lari tuproqqa tush g an kim yoviy m odda ta'sirida nobud bo'ladi, ba'zi bir m ikroorganizm lar esa o'z faoliyatini susaytiradi. A gar ifloslovchi m o ddaning kim yoviy tarkibi ju d a zararli bo'lsa, tuproq biologik olam i to ’liq nobud bo'lishi ham m um kin. Biologik olam zararlangandan so'ng tu p ro q d a ular bilan bog’liq bo'lgan biokimyoviy jarayonlar susayadi, tu p ro q n in g kim yoviy va boshqa xossalari yomonlashadi.
Bundan ko'rinadiki, tuproq qoplam iga tushgan m uayyan kimyoviy m odda uning bir necha (kom pleks) xossalariga ta'sir etadi va boshqa xossalarining o ’zgarishiga ham olib keladi. Bunda tuproqning xossalari quyidagi m exanizm lar orqaii o ’zgarishga uchraydi:
♦ organik m oddalarning chirindiga aylanish jarayoni buziladi va chirindining guruhiy tarkibida salbiy o ’zgarishlar kechishi kuzatiladi;
♦ tuproq mikrobiologik olam i jiddiy zararlanib, ayrim holatlarda asosiy qismi nobud bo'ladi;
♦ tuproqdagi oziqa elem entlam ing (azot, fosfor va kaliy) harakatchan shakli kcskin kam ayadi;
♦ tuproqning biologik faol m oddalarí ureaza, polifenoloksídaza, katalaza, invyertaza va boshqa ferm entlarining faolligi susayadi;
♦ tuproqning nafas olish faolligi sustlashadi;
♦ agrofizikaviy xossalarning o ’zgarishi natijasida tuproqning suv va havo rejími izdan chiqadituproq qoplam ida boradigan biokim yoviy jarayonlar o ’zgarishi hisobiga moddalar aylanish jarayoni buziladi; Yuqoridagi holatlam i tahlil ctgan holda aytish m um kinki, bu om illar oqibatida tuproq unum dorligi pasayadi va olinadigan qishloq xo’jalik ekinlari hosiliníng m iqdori va sifatiga ta'sir qiladi. Tuproqning takrorlanm as xususiyatlaridan biri, tabiiy tarzda o’zo'zini tozalashidir. Ya'ni tuproq qatlam lariga tushgan o g ’ir m ctallar, chiqindilar, pestitsidlar, neft va neft mahsulotlari, radioaktiv m oddalar tuproqqa tushganda turli m ikroorganizm lar tom onidan o'zlashtiriladi. Misol uchun, neft va neft m ahsulotlarini parchalovchí bakteriyalar, o g 'ir m etallar va turli mineral tarkibíi m oddaiam i parchalovchi m ikroorganizm lar, chirituvchi ham da bijg’ituvchi m ikroorganizm lar tuproqning o'z-o'zini tozalash im konini beradi. Tuproqning biologik olam i qanchalik boy bo’Isa, tuproq qoplam i shunchalik toza, unum dor va scrhosil bo'ladi. Tuproqda mavjud barcha tirik m avjudotlar (m ikroorganizm lar, o’sim lik va hayvonot dunyosi) uning biom assasini tashkil etadi. Tuproq qoplamidagi tirik olam haqida so'z yuritganda dastlab undagi o'sim lik dunyosi va m ikrobiologik olam i ko’z oldim izga keladi. Y uqorida ma'lum qildikki, tuproq qoplam iga turli ko’rinish va tarkibdagi kim yoviy moddalarning tushishi natijasida dastlab uning tirik olam i zarar ko'radi. Bunda tuproq m ikroorganizm lari (bakteriyalar, aktinom itsetlar, zam burug’lar va boshqalar), hashoratlar, o'sim lik qoplam i va boshqalar ifloslovchi m oddaning kim yoviy xususiyatiga ko'ra turlicha ta'sir qiladi. Tuproq tarkibida kimyoviy m oddalarning qabul qilingan m e'yoridan
(Q Q M ) ortishi asosiy tirik qoplam ning keskin kam ayishiga va ayrim h ollarda nobud bo'lishiga olib keladi. N atijada esa tuproq biologik dunyosi qayta tiklanishi uchun bir qator rekultivatsiya ladbirlarini olib borishda 5- 15 yil vaqt talab efadi. K im yoviy ifloslanishlar natijasida tuproq unum dorligi pasayadi va qishloq xo'jalik ekinlaridan olinadigan hosildorlik miqdori va sifatiga la’sir qiiadi. T uproq m ikroorganizm larining roli shundaki, tuproqda boradigan b ir q ato r hayotiy jarayonlar, oziqa elemenllarining o'zlashtirilishi, biokim yoviy jarayonlar, chirindi hosil bo’Iishi, nafas olish va boshqalar barchasi m ikroorganizm lar ishtirokida kechadi. T uproq bilan tirik organizm lam ing o'zaro bir - biriga ta'siri tuproq hosil bo'lish jarayonining en g asosiy omillaridan biri, biosferaning rivojlanishi va kurrai zam inim iz hayotining evolyutsiyasi bilan bog’liqdir. T uproq m ikroorganizm lari har yili yerga lushadigan organik q oldiqlarni qayta ishlash, parchalash va minerai qism ini tubdan o'zgartiruvchi qudratli “ fabrika” hisoblanadi. A garda har yili yerda qoladigan o'sim lik va boshqa tirik organizm lam ing qoldiqlari ko’plab to ’planavcrsa, ko'p o'tm ay yer usti qoldiqlari bilan qalashib, hayotning davom etishi m um kin bo'lm ay qolar zdi. Shu bilan birga oziqa moddalari ham o'sim liklar qabul qilm aydigan organik birikm alar holida bo'Jar edi. M ikroorganizm lar har yili yerda qoladigan organik qoldiqlarni parchalab, uning tarkibidagi m oddalam i o'sim liklar o'zlashtira oladigan holga aylantirib tuproq qoplam ini kim yoviy ifloslanishdan ham saqlaydi. Bugungi kun olim lari uzoq yillar davom ida olib borilgan tadqiqotlari asosida ta’kidlashadiki, tuproq qoplam iga tushgan og’ir m etallar (Pb, C u, N i, Fe), neft va ne ft mahsulotlari (benzin, m azut, asfalt, m otor m oyi, etilenglikol va boshqalar), radioaktiv elem entlam i (U, Th) parchalovchi m ikroorganizm avlodlarini topishgan. M ikroorganizm larning m iqdori va faolligida iqlim va tuproq xossalari m uhim o'rin tutadi. O 'rta Osiyo, xususan, O 'zbckiston tuproqiqlim sharoitida m ikroorganizm larning yashashi uchun optim al harorat 18- 28° S bo'lib, bahor, yoz va kuz fasllarida faol bo’ladi. Bundan tashqari m ikroorganizm larning faolligi tuproqning ekologik holatiga bog’liq bo'lib, ag ar tuproq tarkibidan biror kim yoviy modda QQM ko'rsalkichidan ortiq bo’lm asa, ya'ni m e'yorida bo'lsa 1 gramm tuproqda 25 mlrd. m ikroorganizm bo'ladi, m ing afsuski sanoat korxona!arining rivojlanishi, insoniyat chtiyojining ortishi va boshqa om illar tuproqlarim izni turli d arajad a ifloslantirm oqda, natijada, tuoroq m ikroorganizm larining kam ayishi kuzatilm oqda.M ikroorganizm lam ing m a’lum bir guruhlari tuproqda oksidlanishqaytarilish, tiklanish kabi biokim yoviy reaksiyalarni bajaradi. Bularga azoíli va oltingugurt tarkibli organik m oddalarni oksidlantirishi, oltingugurí sulfidlarini tiklashi, atm osfera azoti bilan tuproq tarkibini boyitishi, organik qoldiqlam i parchalashi va gum us moddalarni yaratishlarini kiritish mumkin. Tirik organizm ning har qanday shakli yashash davom ida biom assaning tarkibiy qism i hisoblanadi. Biomassa o'z o'rnida ikkiga bo'linadi. Q u ru q lik biom assasi - quruqlik yuzasining turli qism larida biomassaning m iqdori bir xil emas. Q utblardan ekvatorgacha biom assa miqdori va organizm lar turlarining soni tobora ortib boradi. Ayniqsa, tropik o’rm onlarda o'sim lik turlari juda ko'p, keng va bir necha yarusda o'sadi. Hayvonlar ham shunga o'xshash tarqaladi. Organizm lar o'rtasida yashash joyi, oziq-ovqat, yorug’lik, kislorod uchun kuchli raqobat kuzatiladi. Q utblarda buning aksini ko'ramiz. Inson ta'sirida biomassa hosil bo'ladigan m aydonlar keskin o ’zgaradi va h.k. O kean biom assasi. Suv biosferaning m uhim tarkibiy qism laridan bo'lib, tirik organizm larning yashashi uchun eng zarur om illardan biridir. Suvning asosiy qism i okean, dengizlarda y ig ’ilgan. O kean va dengiz suvi tarkibida 60 ga yaqin kim yoviy elem entíardan iborat m ineral tuzlar bo’ladi, O kean suvlarining 100 m qatlam ida (yuqori) bir hujayrali suv o’tlari o'sadi. Okcanning tubida esa ko'pgina bakteriyalar m avjud bo’lib, ular organik moddalarni anorganik moddalarga aylantiradi. Tuproq biom assasi haqida so’z yuritganda shuni aytish mumkinki, turü o'sim liklam ing yer ustki va yer ostki qism lari, hayvonot dunyosi hisobiga vujudga keladigan biom assa yillar davom ida tuproqning organik moddalar bilan ta'm inlanish imkoniyatini beradi. Tuproq biomassasi turli tuproq iqlim sharoitlari, tuproq xossalari va insonlar tom onidan yondashilish farqlariga ko’ra turli miqdor va tarkibda tuproq qatlam larida to’planadi. Bunda o'sim lik dunyosining ulushi katta hisoblanadi, o'rm on hududlarida yiliga o’rtacha 1,5-7 t/ga m iqdorida barglar tushsa, yaylovli hududlarda o’t o’sim liklarining yer usti qism lari hisobiga 2-6 t/ga, ildizlari hisobiga yiliga 7-11 t/ga biom assa to'planadi. N .N .Bazilyevich, L.Rodin, N .N .RozovIarning ma'lumotlariga ko'ra, kurrai zaminimizdagi biom assaning um um iy o g ’irligi 2,4230 x 1012 tonna bo'lib, shundan 2,4200 x 1012 tonnasi quruqlikka, 0,0030 x 1012 tonnasi okean va boshqa suv havzalariga to 'g ’ri keladi. quruqlikdagi fotosintez qiluvehi o'sim liklar miqdori 2,4 x 1012 tonna bo’lib, hayvonlar 0,023 x 101Tuproqning kim yoviy ifloslanishlari orasida eng keng tarqalgani zaharli kimyoviy m oddalar va texnogen chiqindilar bilan ifloslanish hisoblanadi. Chunki ulam ing m anbalari ikki turda bo'ladi, ya'ni turg’un m anbalar va qarakatdagi m anbalar. Kundan-kunga son jihatdan ortib borayotgan transport vositalari, aholi va sanoat korxonalaridan chiqarilayotgan chiqindilam ing ortishi tuproq qoplam ining ifloslanishini oshirm oqda. V ujudga kelayotgan kimyoviy ifloslanish m uam m osini yechishga qaratilgan ilm iy-am aliy va huquqiy tadbirlar keng m iqyosida olib borilishiga qaram asdan, tuproqning kimyoviy ifloslanish masalasi m uam m oligicha qolm oqda. O lib borilgan islohotlar natijasida m aishiy chiqindilar tartibga solindi. Sanoat korxonalar zam onaviy texnologiyalar bilan ta'minlanib, atrof-m uhitga ta'sirini minim a! darajaga tushirilm oqda. Yuqorida ta'kidlaganim izdek, tuproq qoplam ining kim yoviy ifloslanishi bo'yicha doim iy m onitoring ishlari yo'lga qo'yilgan.
C hizm a m a’lum otlariga ko'ra tuproqlar kimyoviy ifloslanishining oldini olish uchun avvalo doim iy kuzatuvlar olib borilishi lozim. Chunki vujudga kelayotgan ifloslanishni yiiiar bo'yicha kuzatilsa, uning m exanizm i aniqlanadi va shu asosda tcgishli tadbirlar olib boriladi. R espublikam izda atrof-m uhit, jum ladan tuproq qoplamini ifloslanish holatlarini o'rganish bo'yicha O 'zG idrom et tom onidan barcha viloyatlar bo'yicha ekologik nazorat shaxobchalari tashkil etilgan. Ushbu ekologik shaxobchalari yil davom ida bir necha m arta tuproq qoplamini tekshiradi, oylik va yiilik m a’Ium otlar beriladi. Q uyida rasm da keltirilishicha ekologik nazorat shaxobchalari Respublika hududi uchun etarlicha qam rab olgan. R espublika ekologik nazorat postlari barcha viloyatiarda joylashgan bo'lib, kom pleks tarzda m onitoring olib borish imkonini beradi. Shu o 'rin d a ta’kidlash joizki, kim yoviy ifloslanish ehtimoli yuqori bo’lgan T o jik isto n chegarasi va sanoat korxonalari ko'p bo'lgan Toshkent va N avoiy viloyatlarida boshqa nuqlalarga nisbatan ekologik nazorat shaxobchalari ko'proq joylashtirilgan. E kologik postlarining bosh m aqsadi kim yoviy ifloslanishlam ing kelib chiqishi va paydo bo'lish jarayonini o'rganish, ayniqsa suv, tuproq va atm osfera havosi bilan kom pleks holda nazorat qilinishi kim yoviy ifloslanishlam ing oldini olishga olib kcladi.B iosfera turli vaqtlarda olim lar tomonidan turlicha ta’riflangan. H aqiqatdan mavjudlik, tiriklik qatlam ning bo’lishidir, ya'ni qaysi sfera q ism larid a bor bo'lishidan qat'iy nazar tirik mavjudot yashash m akonidir. A k ad e m ik V .I.V em adskiy ta'lim otiga ko'ra, biosferaga troposferaning butkul ham m a qism i, stratosferaning ostki qatlam i, litosferaning cho’kindi to g ’ jin slari bilan qoplangan qism i kiradi. Biosferaning o’ziga xos asosiy tark ib iy qism i undagi turli organizm lardan tashkil topgan hayotning borligidir. B iosfera tirik va o’lik tarkibiy qismlardan iborat, sayyoram izda yashaydigan ham m a tirik organizm lam ing yig’indisi biosferaning tirik m oddasini tashkil etadi. Tirik organizm lar asosan yerning gazsim on (atm osfera), suyuq (gidrosfera), qattiq (litosfera) geologik qobiqlarida jo y la sh g a n . Biosferaning yuqori chegarasi dengiz sathidan 22 km balandlikda, atm osferaning quyi qatlam i troposferada joylashgan bo’lib, bu ch eg arad a quyosh nurlari energiyasi kislorod ozonga aylanadi va ozon ekrani hosil bo'ladi. O zon ekraniga ta’sir ko'rsatuvchi kosm ik va u ltrabinafsha nurlam ing asosiy qism ini yerga o'tkazmaydi.