Ekonomikalıq jáne social tarawdaǵı 14 ta ústin turatuǵın reyting Joba

Ekonomikalıq jáne social tarawdaǵı 14 ta ústin turatuǵın reyting
Joba:
1. Ekonomikalıq jáne social tarawdaǵı ústin turatuǵın reytingler hám olarda Ózbekstannıń ornı
2. Ekonomikalıq jáne social tarawdaǵı 14 ta ústin turatuǵın reytinglerdiń áhmiyetlilik dárejesi
3. Ekonomikalıq jáne social tarawdaǵı 14 ta ústin turatuǵın reytingler hám olarda Ózbekstannıń ornın jaqsılawn usılları hám jolları

Ózbekstan abıraylı xalıq aralıq reytingler hám indekslerde óz pozitsiyalarini saldamlı túrde asırıw, sonıń menen birge búgingi kúnde belgilengenler etilmeydiganlarida ózin kórsetiw niyetinde. Ekonomika ministrligi tárepinen islep shıǵılǵan, QHTBT portalında daǵaza etilgen joybar sonnan gúwalıq berip atır.

Hújjetti islep shıǵıwshılar mámleketimiz óz kórsetkishlerin jaqsılaw niyetinde bolǵan xalıq aralıq reytingler hám indekslerdi klassifikaciyaladilar. Olardı shártli túrde ush: ekonomikalıq, sud-huqıq jáne social-siyasiy blokka ajratdilar.
Norma basılıwında daǵaza etilgen maqalada olardıń hár birine tolıq toqtalıp ótilgen.
Áwele bizni ol yamasa bul reyting (indeks) neni ańlatıwı, onı dúziw stilistikası (yaǵnıy qanday kriteryalar bahalanishi), Ózbekstannıń ámeldegi pozitsiyasi jáne onı jaqsılaw boyınsha minez-qulqlar jobası qızıqtiradi.
I. Ekonomikalıq blok
a) Ekonomikalıq sheriklik hám rawajlanıw shólkeminiń (IHTT) kredit reytingi. Usı waqıtta 35 mámleket IHTT aǵzası esaplanadı. Shólkem byudjyeti - 374 mln yevro.
1997 jılda Rásmiy qollap -quwatlanatuǵın kirip kreditleri boyınsha shártlesiw (The Arrangement az waqıt Officially Supported Export Credits) qatnasıwshıları mámleketlerdiń kredit xaterin bahalaw stilistikaın islep shıǵıp, mámleketliklerdi bul stilistika boyınsha klassifikaciyaladilar. Onıń ózgesheligi sonda, bul klassifikaciya tek IHTT menen kredit munasábetleri sheńberinde ámelge asırilatuǵın tranzaksiyalar ushın haqning eń kem stavkaların anıqlaw maqsetinde qollanıladı.
Usınıń sebepinen eki gruppa daǵı mámleketlikler ulıwma hesh qanday tárepten klassifikaciyalanmaydi. Birinshisi - júdá kishi, ádetde aral mámleketlikler bolıp, olar qaǵıyda jol menende IHTTdan rásmiy finanslıq kómek almaydılar (mısalı, Kiribati, Mikroneziya, Nauru, Marshall atawları hám t.b. ). Ekinshisine IHTTga aǵza mámleketler hám Yevrohududdagi ekonomikalıq rawajlanǵan, bunday járdemge mútáj bolmay, bálki kerisinshe, ózleri finanslıq donor bolıp shıǵıs basqa mámleketler kiredi.
Qalǵan barlıq mámleketler túrli ekonomikalıq kórsetkishler boyınsha bahalanadı (ádetde XvF indikatorlari tiykar retinde alınadı ) hám segizta gruppadan birine kiritiledi. «0» toparında bolǵan mámleketler - finanslıq tárepten eń párawan, aqırǵı «7» toparında bolsa ekonomikalıq kórsetkishleri eń tómen bolǵan mámleketlikler jaylasqan.
Sońǵı maǵlıwmatlarǵa kóre MDH mámleketleri IHTT kredit reytinginde tómendegishe jaylasqan:

Kórinip turǵanı sıyaqlı, sońǵı jılda MDH mámleketleri arasında tek birewi - Belarus reytingde kóterile alǵan. Oǵan eriw maqsetinde reytingni esaplaw ushın statistikalıq bazanı tayarlaw - mámleketimizge XvF missiyasi saparın uyushtirish hám de statistikalıq informaciyanı toplaw, ulıwmalastırıw, qayta islew hám járiyalaw xalıq aralıq tájiriybesin analiz qılıwdı joybarlawtirmoqdamiz. Sonıń menen birge reytingimizni qayta kórip shıǵıw ushın IHTTga aǵza mámleketlerdiń kirip kredit agentlikleri (EKA) menen sheriklikti aktivlestiriw zárúr.
b) Jáhán ekonomikalıq forumınıń Global básekige shıdamlılıq indeksi (The Global Competitiveness Index). 2004 jıldan berli dúziledi, búgingi kúnde dúnyadaǵı túrli mámleketler básekige shıdamlılıǵı kórsetkishleriniń eń tolıq kompleksi esaplanadi. 113 ózgeriwshen kórsetkishni óz ishine aladı, olardıń 2/3 bólegi kompaniyalar basshıların global sorawdan ótkeriw nátiyjelerin, 1/3 bólegi bolsa umumfoydalanishdagi dereklerdi (statistikalıq maǵlıwmatlar, izertlewler nátiyjeleri hám t.b. ) sáwlelendiredi.
Búgingi kúnde ótkerilgen sońǵı izertlewlerge (The Global Competitiveness Report 2017-2018) kóre MDH mámleketleri arasında reyting degi orınlar tómendegishe bólistirilgen.
Bul Ózbekstan ulıwma orın almaǵan, jıynaqtaǵı birden-bir izertlew bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen aldın indekske kiriwge tayarlıq kóriledi - indikatorlarni bahalaw stilistikası uyreniledi, bizde tómen baha alıwı múmkin bolǵanları anıqlanıp, dúziwshiler menen baylanıs ornatıladı. Náwbettegi basqıshda mámleketimiz Kompaniyalar basshıları global sorawında qatnasıp, óz bahosini aladı.

v) Jáhán bankiniń «Biznes júrgiziw» (Doing Business) indeksi. Doing Business indeksindegi kórsetkishlarimizni kóteriw ushın tórtew jónelis boyınsha ilajlar kompleksin ámelge asırıw usınıs etilip atır :

kárxanalardı dizimnen ótkeriw procesin jetilistiriw;
kredit alıw imkaniyatın asırıw ;
«Qurılıs ushın ruxsatnama alıw», «Buyım-mulkni dizimnen ótkeriw», «Minoritar investorlarni qorǵaw» hám «Tólewge noqobillikni sheshiw» sıyaqlı reytingdiń basqa komponentlerin jetilistiriw;
Jáhán banki menen sheriklik qılıw.
g) Ekonomikalıq erkinlik indeksi (Index of Economic Freedom). 1999 jıldan berli ekonomikalıq processlerdi úyreniw juwmaqları boyınsha hár jılı dúziledi. The Wall Street Journal gazetasi menen sheriklikte Miyraslar fondı (The Heritage Foundation) tárepinen baspa etiledi.
Izertlewler 10 qadaǵalaw kórsetkishi: múlk huqıqı, korrupciyadan erkinlik, fiskal erkinlik, húkimet qatnasıwı, isbilermenlik erkinshegi, miynet erkinshegi, monetar erkinlik, sawda erkinshegi, investitsiya erkinshegi hám finanslıq erkinlikke tiykarlanadı. Hár biri boyınsha 0 den 100 ballǵa shekem baha qóyılıp, sonnan keyin ortasha baha esaplab shiǵarıladı.

Nátiyjede, Ekonomikalıq erkinlik indeksi boyınsha MDH sheńberindegi tórtew mámleket ortasha erkin ekonomikaǵa (60 tan 70 ballǵa shekem), altawı - kóp tárepten erkin bolmaǵan ekonomikaǵa (50 den 60 ballǵa shekem) kiredi, olar arasında biziń mámleket de bar hám ekonomikası erkin bolmaǵan bir mámleket (50 balldan tómen) bar.
Joybar avtorlarınıń pikrine qaraǵanda, shólkemlestirilgen-stilistik, statistikalıq hám normativlik-huqıqıy bazanı jetilistiriw jaǵdaynı ońlaw imkaniyatın beriwi kerek. Atap aytqanda, indeks dúziwshiler menen tikkeley ózara kelisiw ushın Ózbekstan missiyasini jiberiw, Ekonomikalıq erkinlik indeksin asırıw maqsetinde Xalıq aralıq standartlardı implementatsiya qılıw boyınsha konsepsiya islep shıǵıw jáne onı ámelge asırıw rejelestirilip atır.
II. Sud-huqıq blokı
a) Nızam ústinligi indeksi (The Rule of Law Index). 2010 jıldan berli The World Justice Project xalıq aralıq húkimetlik emes shólkemi stilistikası boyınsha úzliksiz (bir neshe jılda bir ret) dúziledi.
Indeks kombinatsiyalanǵan kórsetkish bolıp, ekspert dáreklerinen hám jámiyetshilik pikirin soraw arqalı alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında esaplab shiǵarıladı. Jámi 8 ta qadaǵalaw kórsetkishi: húkimet institutları wákilliklerin sheklew, korrupciyanıń joq ekenligi, tártip hám qawipsizlik, tiykarǵı huqıqlar qorǵawı, húkimet institutlarınıń ashıqlıǵı, nızamlarǵa ámel etiw, puqaralıq salasındaǵı ádil sudlov hám jınayat salasındaǵı ádil sudlov bahalanadı.
Búgingi kúnde ótkerilgen sońǵı izertlewde (The World Justice Project: The Rule of Law Index 2017) MDH mámleketleri tómendegishe bólistirildi:

b) Korrupciyaǵa munasábet indeksi (The Corruption Perceptions Index). 1996 jıldan berli Transparency International xalıq aralıq húkimetlik emes shólkemi stilistikası boyınsha hár jılı dúziledi. Ol umumfoydalaniladigan statistikalıq maǵlıwmatlar hám global soraw nátiyjeleri kombinatsiyasınan ibarat. Tekserilip atırǵan mámleketler mámleket sektorındaǵı korrupciya dárejesine munasábeti tiykarında 0 den (eń joqarı korrupciya dárejesi) 100 ge shekem (eń tómen korrupciya dárejesi) shkala boyınsha ranjirovka etiledi.
Sońǵı daǵaza etilgen izertlewde (Transparency International: The Corruption Perceptions Index 2017) MDHga aǵza mámleketlikler kórsetkishleri tómendegishe boldı:

Sud-huqıq blokınıń eki reytinginde poziciyanı asırıw boyınsha ulıwma minez-qulqlar jobası dúzilgen. Ol jaǵdayda tómendegiler názerde tutılǵan :
shólkemlestirilgen-stilistik bazanı jetilistiriw;
húkimet institutların demokratiyalastırıw ;
korrupciyaǵa qarsı gúresiw;
tiykarǵı huqıqlardı qorǵaw, tártip hám qawipsizlikti támiyinlew;
sud-huqıq sistemasında nızamlılıqtıń jáne de bekkemlew.
III. Sociallıq-siyasiy blok
a) Baspasóz erkinshegi jáhán indeksi (Worldwide Press Freedom Index). Ol 2001 jıldan berli milliy mass-media iskerligindegi 43 tiykarǵı kórsetkishlerdi tekseriw tiykarında hár jılı dúziledi. «Shegara bilmas reportyorlar» («Reportyory bóz granits») xalıq aralıq húkimetlik emes shólkemi tárepinen baspa etiledi.
Bul shólkemdiń 2017 jıldaǵı izertlewi maǵlıwmatlarına kóre MDH mámleketlerinde tómendegi tábiyat kórinisi gúzetilip atır:

Audio -, video - hám baspa materiallardı tarqatıw kólemin jáne de keńeytiw; qospa media -joybarlardı ámelge asırıw ; shet el tillerde qısqa informaciya materialların operativ tayarlawtizimini jaratıw júzege kelgen jaǵdaynı ózgertiwde járdem beredi. Shet el sotsiologik oraylar menen sheriklik ornatıw, jurnalistikaga oqıtıwdıń jańa programmaların engiziwge mútajlik bar ekenligi de jazıp qoyıldı;
b) Jáhán mámleketleriniń demokratiya indeksi (The Democracy Index). Bul 2006 jıldan berli úzliksiz ótkerilip atırǵan siyasiy processler global izertlewi bolıp tabıladı. Juwmaqlar boyınsha reyting qáliplestiredi, onıń stilistikası avtorif Britaniya daǵı The Economist Intelligence Unit izertlew orayı (Angliya daǵı Economist jurnalınıń analiz bólindi) esaplanadı.
Reyting bólekan ekspert bahalarına hám tiyisli mámleketler xalqı arasında ótkerilgen jámiyetshilik pikiri sorawı nátiyjelerine tiykarlanǵan. Saylaw procesi hám plyuralizm, húkimet iskerligi, siyasiy qatnasıw, siyasiy mádeniyat, puqaralıq erkinlikleri taypalarına birlestirilgen 60 ta tiykarǵı kórsetkishten qáliplestiredi.
MDH mámleketleriniń ámeldegi kórsetkishleri (Democracy Index 2017. Free speech under attack):

MDH mámleketleri boyınsha demokratiyanıń joqarı indeksi jaqın ótken zamanda «rangli revolyuciyalar»ni basınan keshirgen mámleketlerge tiyisliligi kisin tınıshsız etedi. Bul dálil menen mámlekettiń reyting degi ornı ortasında baylanıslılıq bolsa, izertlew siyasiy kóriniske iye bolıp, jaǵdaynı qalıs bahalamasligi kórinip qaladı.
Soǵan qaramay, Ózbekstan demokratiyası indeksin asırıw ushın reyting degi barlıq besew taypa boyınsha ilajlar «yo'l kartası» joybarına kiritilgen. Olar taypasına, mısalı, saylaw tuwrısındaǵı nızamshılıqqa ońlawlar kirgiziw, ayırım hújjetler mánisi hám mazmunın jáhán jámiyetshiligine xabar beriw hám basqalar kiredi;
v) BMT Rawajlanıw programmasınıń Insan rawajlanıwı indeksi. 1990 jıldan berli belgilenedi (2013 jılǵa shekem - Insan potencialı rawajlanıwı indeksi). Onıń sheńberinde ush tiykarǵı social faktor: kutilayotgan jasaw dawam etiw waqti, tálim hám jalpı milliy dáramat boyınsha kórsetkishler bahalanadı.
Sońǵı daǵaza etilgen izertlewlerge kóre (United Nations Development Programme: Human Development Index 2016 ) MDH mámleketleri tómendegi kórsetkishlerge iye:
IRIni asırıw boyınsha jumıs rejesinde - xalıqtı dizimge alıwǵa tayarlıq (aldınǵısı 1989 jılda ótkerilgen) hám multi-indikator klaster izertlewi ótkeriw bar.
Juwmaq shıǵaramız
Unamlı ózgerisler ózin kórinetuǵın etpekte. Hámeldarlar sózlerin real minez-qulqlar menen tastıyıqlab qalmay, bálki jumıslar kólemin da talay keńeytirmoqdalar. Mısal ushın, aldınǵı joybarlardan birinde de tek ǵana bir xalıq aralıq reyting sheńberinde ádewir ulken maqsetler belgilengen edi. Házir bolsa olardıń sanı toǵıztaga jetti!
Biraq usınıs etilgen «yo'l kartası» joybarı azmaz qosımsha qayta islewdi talap etedi. Avtordıń pikrine qaraǵanda, mámleketimiz hár bir xalıq aralıq reyting/indeks boyınsha qanday maqsetlerge jetiwshi ekenligin anıq nomerlerde kórsetken maqul. Sonda ayırım minez-qulqlardıń ámelde atqarılıwı menen emes, bálki áyne prognoz parametrleri menen baylanısqan múddetlerdi de kórsetiw múmkin boladı. Mısalı : «dastlabki basqıshda Ózbekstannıń Ekonomikalıq erkinshegi indeksin 8, 5 bandga asırıp, 2018-2019 jıllar dawamında ortasha erkin ekonomikaǵa iye mámleketler toparına kirisiw» hám t.b.
Bul, birinshiden, wazıypalar hám olardı jırlaw múddetleri haqqında anıq oyda sawlelendiriwge ıyelew, ekinshiden bolsa, usı jóneliste ámelge asırılıp atırǵan jumıstı monıtorıń qılıw natiyjeliligin jáne de asırıw imkaniyatın berer edi.
XX ásirdiń sońǵı 10 jıllıǵı jáhán tariyxına social dúńyaǵa kózqarasda, jáhán jámiyetshiliginiń jo'g'rofiy-siyasiy dúzilisinde túpkilikli ózgerisler dáwiri bolıp kiredi. Jáhán jańa dáwir qádem qoydı. Bul dáwirdiń ayriqsha belgileri, bir tárepden, mámleketlikler hám xalıqlar ortasında jaqınlashuv processleri hám sherikliklerdiń kusheytiwi, pútin siyasiy hám ekonomikalıq mákanlardıń payda bolıwı, birden-bir xalıq aralıq mehyorlar, qaǵıydalar hám ulgilerge ótiw bolsa, ekinshi tárepden, sotsialistik lagerning dárz ketiwi, totalitar basqarıw princpılardıń tamamlanılıwı, bul basqarıw princpılar ornında jas ǵárezsiz mámleketlerdiń payda bolıwı bolıp tabıladı.
Házirgi ǵárezsiz Ózbekstan milliy ǵárezsizlikine eriwgunicha burınǵı SSSR dep atalǵan qúdiretli, húkimran Oray ıqtıyarında óz erkinshegidan, ǵárezsiz ishki hám sırtqı siyasat yurgizish aqsha -huqıqlarınan juda edi. SSSR Konstitusiyasında bul Respublika “teń haqılı”, “ǵárezsiz”, “suverenli” mámleket retinde tahrif etilse-de, ámelde kózge kórinbes i'lar menen qol-ayaǵı bandi etilip qoyılǵan edi. Tábiyǵıy baylıqlar, resurslar, ekonomikalıq múmkinshilikler, potencialǵa iye bolǵan Respublikanıń xojalıq turmısı da, materiallıq -ruwxıy iskerlik tarawıları da birlespe mámleketiniń hoxish shıdamlılıǵı, joqarı kórsetpesi menen basqarilib kelinar edi.
Ózbekstannıń ǵárezsizlikke eriwuvi onıń kóp ásirlik ǵárezlilik hám boysınıwshılıq iskenjesinde jasaǵan xalqi turmısında tariyxıy waqıya, búklem noqatı boldı. SHu menen birge onıń mámleket siyasatında, xalıq aralıq maydan daǵı munasábetlerinde de ayriqsha zárúrli basqısh boldı. Áwele, jas, ǵárezsiz, suverenli mámlekettiń jáhánǵa júz tutıwı, onı kóplegen mámleketlikler, mámleketler tárepinen ehtirof etiliwi, di'lomatik, sawda-satıq hám basqa baylanıslardı ornata barıwı Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq maydanǵa shıǵıwına jol ashıp berdi.
Ózbekstan qolay geostrategik poziciyaǵa iye. Házirgi Ózbekstannıń tap tariyxan sonday jay bolǵanki, bul jerde júdá kóp sawda jolları tutasǵan, hushlı sırtqı baylanıslar hám túrli mádeniyatlardıń bir-birin bayıtıw procesi keshken. Házirgi kúnde Ózbekstan óziniń ǵárezsiz energetika hám suw sistemalarına iye bolǵan burınǵı Sovet Orta Asiyasınıń orayında turıptı, kóplegen máselelerde Respublikalar ortasındaǵı baylaw buwın bolıp xizmet etip atır hám shet el mámleketler menen munasábetlerdi rawajlandırıwda barǵan sayın aktiv rol oynaıp atır.
Ózbekstan ǵárezsiz Oraylıq Aziya Respublikaları arasında oǵada kata eks'ort múmkinshiligine iye bolǵan júdá zárúrli shiyki zat -'axta hám odan tayarlanǵan ónimlerdi jetiwtiriwshi hám de jetkezip beretuǵın tiykarǵı Respublika bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikanıń siyasiy hám ekonomikalıq ǵárezsizligin qorǵaw imkaniyatın beretuǵın jetkilikli 'otentsialga iye. Jer bag'rining oǵada qımbatlı shiyki zatlarǵa baylıǵı tereń strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw, Respublikanıń jáhán bazarına shıǵıwın tahminlaydigan tarmaqlardı rawajlandırıw imkaniyatın beredi.
Ózbekstan óz milliy máplerine juwap beretuǵın, mámlekettiń jáhán jámiyetshiligine qosılıwın tahminlaydigan, milliy, regionlıq hám jáhán qawipsizligine kómeklesetuǵın sırtqı siyasat yurgizmoqda. Onıń tiykarǵı qaǵıydaları prezident I. A. Karimovning dóretpelerinde, lekciya hám sóylewlerinde tiykarlab berilgen, Ózbekstan Respublikası Konstitusiyasında nızamlastırılgan. “Respublika mámlekettiń, xalıqtıń joqarı mápleri, párawanlıǵı hám qawipsizligin tahminlash maqsetinde birlespeler dúziw, óz ara dosqa hám basqa mámleketlikleraro strukturalarǵa kirisiw hám olardan ajralıp shıǵıwı múmkin” dep ataladı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasiniń 17-statyasında.
Ózbekstan Respublikasınıń sırtqı siyasatina tómendegi qaǵıydalar tiykar etip alınǵan:
- mámlekettiń suverenli teńligi hám shegaralardıń qol qatılmaslıǵın húrmet qılıw ;
- basqa mámlekettiń ishki jumıslarına qospaslik;
- dawlardı tınısh jol menen sheshiw;
- kúsh isletmaslik yamasa kúsh menen abay etpeslik;
- insan huqıqların hám erkinliklerin húrmetlew;
- ishki milliy nızamlardan xalıq aralıq huqıqtıń umum ehtirof etilgen qaǵıydaları hám normalarining ústivorligini tán alıw ;
- tajavvuzkor áskeriy bloklar hám awqamlarǵa kirmaslik;
- mámleketlikleraro teń haqılı hám óz-ara mápli sheriklik. Ózbekstan Respublikası sırtqı siyasatında tınıshlıq, turaqlılıq, sheriklik principlerı ústinlik etedi.
Ózbekstan Respublikası óz tariyxında birinshi ret 1992 jıl 2-martda jáhán jámiyetshiliginiń tolıq, teń haqılı subhekti retinde Birlesken Milletler Shólkemine qabıllandı. Ózbekstan BMT Qaǵıydası, xalıq aralıq huqıqıy mehyorlar, mámleketlikleraro mámile qaǵıydaları, sonıń menen birge, BMT quramına kiretuǵın xalıq aralıq shólkemlerdiń talaplarına ámel qılıwın bildirdi. Ózbekstan ámelde derlik barlıq xalıq aralıq siyasiy, ekonomikalıq hám materiallıq shólkemlerdiń aǵzası bolıp tabıladı: “Evropada sheriklik hám qawipsizlik shólkemi”, “'arlamentlararo Birlespe”, “Xalıq aralıq valyuta fondi”, “Rekonstruktsiya hám rawajlanıw Evropa banki”, “Jáhán banki”, “Xalıq aralıq miynet shólkemi” hám basqalar buǵan mısal bolıp tabıladı. Tashkentte 50 den artıq xalıq aralıq shólkemler wákilxanaları ashılǵan.
Mámleketimiz prezidenti I. A. Karimovning BMT Bas Asambleyasining 1993 jılda bolǵan 48-sessiyasında qatnasıwı hám ol jaǵdayda etken lekciyaları Ózbekstandı jáhánǵa góne hám nawqıran jas mámleket retinde kórinetuǵın etdi.
1993 jıl fevralda Tashkentte BMTning wákilxanası tahsis etildi hám jumıs basladı. Ózbekstan Respublikası hám BMT basshılarınıń sahy-háreketleri nátiyjesinde búgingi kúnde Respublikamızda BMTning wákilxanası, mámleketimizde BMTning rawajlanıw programması, qashqınlar jumısı boyınsha joqarı komitet komissari, jáhán den sawlıqtı saqlaw shólkemi, Xalıq jaylasıw fondı, Narkotiklarni baqlaw programması, Balalar fondı sıyaqlı iqtisoslashgan mákemelerdi óz quramına birlestiriwge eristi.
Ózbekstan 1992 jıl fevral' ayında dúnyada tınıshlıqtı bekkemlew, insan huqıqların qorǵaw boyınsha úlken ilajlardı ámelge asırıp atırǵan abıraylı xalıq aralıq shólkem - Evropada Qawipsizlik hám sheriklik shólkemine aǵza bolıp kirdi. I. A. Karimovning 1992 jıl 9 -10 iyulda bolıp ótken Evropada qawipsizlik hám sheriklik shólkeminiń májilisinde qatnasıwı, ol jaǵdayda sóylew sóylewi hám Keńestiń 10 iyulda bolǵan jıynalısına baslıq etiwi Ózbekstannıń jáhán jámiyetshiliginde múnásip orın iyelep atırǵanlıǵınıń dálili bolıp tabıladı.
EXHT Tashkentte hám Urǵanchda átirap -ortalıqtı qayta qayta tiklew boyınsha seminar shólkemlestirip, Aral mashqalasın sheshiwge kómeklesip atır. YeXHTning Tashkentte baylanıslar boyınsha regionlıq byurosi ashılǵanı da unamlı áhmiyetke iye boldı.
Ózbekstan jáhán daǵı 105 mámleketti birlestiruvchi qosılmaslik háreketine qabıllandı, kelesi jáhán 'arlamentining tımsalı bolǵan 'arlamentlararo Birlespeqa kirdi. Islam konferenciyası Ózbekstandı gúzetshi retinde qabılladı hám mámleketimizge isenimli hám mashuliyatli serik dep qarawıp atır.
Ózbekstan Respublikası bir qatar qánigelesken abıraylı xal-qaro shólkemler - “Xalıq aralıq miynet shólkemi”, “Jáhán 'ochta birlespei”, “Elektr baylanısı boyınsha xalıq aralıq birlespe”, “Jáhán meteralogiya shólkemi”, “Xalıq aralıq Alım'iada komiteti”, Atom energiyası boyınsha xalıq aralıq agentliktiń aǵzası boldı. Bulardıń hámmesi Ózbekstan Respublikasınıń tariyxan qısqa waqıtta xalıq aralıq jámiyetshilikke qosılganining, xalıq aralıq jámiyetshiliktiń teń haqılı aǵzası retinde dúnya siyasatında aktiv qatnasıp atırǵanınıń ayqın ańlatpası bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde de dúnya keskin qarama-qarsılıqlarǵa to'lib-tamaqtasıb turıptı. “Suwıq urıs” siyasatı toqtatıw to'gan bolsada, milliy hám diniy dawlar jáhán paraxatshiliqtine qáwip salıp turıptı. Pútkil insaniyattı ekologiyalıq krizis, biogenetik buzılıwlar, uyushgan ayıpkerlik, ekstremizm, terrorchilik uwayımǵa qoyıp atır. Jáhán qawipsizligin tahminlash dáwirimizning eń aktual máselesine aynalǵan. Jáhán paraxatshiliqti regionlar daǵı tınıshlıqqa, sonıń menen birge, ayırım alınǵan hár bir mámleket degi tınıshlıqqa baylanıslı bolıp qaldı. Hár bir mámlekette milliy qawipsizlik tahmin etilgen bolsa, sol mámleket jaylasqan regionda qawipsizlik boladı, regionlarda qawipsizlik tahminlansa, jáhán qawipsiz boladı. SHuning ushın da jáhán siyasatında milliy, regionlıq hám jáhán qawipsizligin tahminlash máselelerine bólek itibar berilip atır.
Ózbekstan Respublikası da óziniń sırtqı siyasatında milliy, regionlıq qawipsizlik máselelerine jáhán qawipsizliginiń quramı bólegi retinde bólek itibarın qaratıp kelip atır.prezidentimiz óziniń “Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında : qawipsizlikke abay, turaqlılıq shártleri hám tara qqiyot kepillikleri” shıǵarmasında tahkidlaganiday, “Házirgi sharayatta, ulıwma qawipsizlikti tahminlash hám teń salmaqlılıqǵa erisiw mápleri kózqarasınan jańa ǵárezsiz mámleketlerdiń qawipsizligi hám turaqlı rawajlanıw máseleleri úlken áhmiyetke iye bolıp atır”.
Málim ki, 1991 jıl 7 dekabrde Belovej ormanında bolıp ótken ushırasıwda rasında yemirilib baratırǵan SSSR ornına Ǵárezsiz Mámleketlikler Doslıq awqamı (MDH) dúzilgen edi.
Basqa ǵárezsiz Respublikalar basshıları sıyaqlı, Ózbekstan basshısıyati da jumıs bitib bolǵanınan keyin odan habardor etildi. SHunday bolsada, Ózbekstan basshısıyati MDHga kiriwge qarar etdi. Ózbekstan húkimeti óz ara doslıq mámleketleri menen óz-ara hám ko'ptomonlama tiykarda ekonomikalıq, sawda hám materiallıq sheriklik ornatıwǵa háreket etdi. 1992 jılda Ózbekstan Respublikası Rossiya federatsiyasi, Ukraina, Kazaxstan, Kirgizstan hám basqalar menen shártnamalar tuzdi. MDH mámleketleri basshılarınıń 1992 jıl may ayında Tashkentte bolıp ótken ushırasıwında Ózbekstan prezidentiniń ǵayratı menen kollektiv qawipsizligi tuwrısında shártnama tuzildi. Bul shártnamanı altı mámleket basshıları imzoladilar. MDH mámleketleri ortasında mámleketlikleraro ekonomikalıq komitettiń dúzilisi bul mámleketler ortasında ekonomikalıq baylanıslardı keńeytiwde zárúrli basqısh boldı.
Ózbekstan Oraylıq Aziyada jaylasqanlıgınan, onıń paraxatshiliqti, arqayınlıǵı hám qawipsizligi arnawlı bir mahnoda sol regionda jaǵday teń salmaqlılıqına da baylanıslı. CHunki prezidentimiz tahkidlaganiday, “Oraylıq Aziya regioninde túrli siyasiy, ekonomikalıq, áskeriy, trans'ort hám ekologiyaǵa tiyisli máseleler to''lanib qalǵan. SHuni názerde tutatuǵın bolsaq, pútkil regiondıń turaqlıqadam hám turaqlı rawajlanıwın tahminlash hám kelspewshiliklı jaǵdaylardıń aldın alıw ushın házirgi kúnde ishki hám sırtqı teń salmaqlılıqtı saqlaw hám qollap-quwatlawǵana birden-bir maqul túsetuǵın princip bolıp tabıladı. Mitaqada jo'g'rofiy-siyasiy teń salmaqlılıqtı hám turaqlılıqtı saqlaǵan táǵdirdlagina usı mashqalalardi sheshiw múmkinshiligi tuwıladı. Bul bolsa óz gezeginde yal'i qawipsizlikti tahminlash máselelerin sheshiwge qosılǵan salmaqlı úles boladı”.
Oraylıq Aziya mámleketleri basshılarınıń I. A. Karimov ǵayratı menen 1993 jıl 4 yanvarda Toshkenda shaqırılǵan ushırasıwı sol mámleketlikler turmısında saldamlı waqıya boldı. Bul ushırasıwda ulıwma pútkil region táǵdirine tiyisli máseleler birinshi ret talqılawǵa qoyıldı. Oraylıq Aziya mámleketlerinen birewiniń 'oytaxtida úzliksiz shaqırılıp turılatuǵın áne sonday ushırasıwlar region kúshlerin ji'slashtiruvchi zárúrli sırıska aylandı. Bul mámleketlikler tariyxıy táǵdirleri hám geosiyosiy jaǵdayınıń ortaqlıǵı olardıń óz-ara ekonomikalıq, sawda-satıq, siyasiy hám ruwxıy sheriklikti keńeytiw, krizislı jaǵdaydan shıǵıp alıwdı talap etdi. SHu nátiyjesinde qońsılas Afganistanda kóp jıllardan berli dawam etip kiyatırǵan puqaralar urısı yohud qaptal qońsılasmız Tadjikistan jayinde júz berip atırǵan biradarqushlik urısları sol regiondaǵı ulıwma jaǵdayǵa unamsız tahsir kórsetip atırǵanlıǵı, bunnan Ózbekstannıń da uwayım shekip atırǵanlıǵı, sonı esapqa alıp Respublikamız administraciyası regiondaǵı siyasiy ıqlımdı salamatlandırıwǵa jigerli túrde háreket qılıp atırǵanlıǵı hámmege málim. Buǵan baylanıslı Respublikamız prezidentiniń Birlesken Milletler Shólkemi Assambleyaları sessiyasında sóylegen sóylewlerinde, sonıń menen birge BMT bas Xatkeri nomiga jibegen xatlarında hám basqa ushırasıwlar hám ánjumanlarda qayta -qayta uqtirib ótkenligi biykarǵa emes.
Respublikamız prezidentiniń xanalas hám aǵayin Tadjikistan tapda júz berip atırǵan qanlı urıs -dawlardı saplastırıw, tájik xalqi basına túsken kúlpetu musibatlarni jeńillestiriw, materiallıq hám ruwxıy tárepten kómeklesiw, usı mámleket degi oppoziciyaner kúshler ortasında tınısh ózara kelisiw jolı menen ulıwma shártlesiw hám jarasıw pitimlerine kelisiw boyınsha ǵayratkor iskerligi taxsinga ılayıq. Ózbekstan prezidentiniń Tadjikistan daǵı (1998 jıl 30 noyabr') waqıyalar haqqındaǵı bayanatında sonday dep ataladı :- “Tariyxıy táǵdiri hám anhanalari bizge júdá jaqın bolǵan japakesh Tadjikistan xalqiga hesh kim bizchalik, ásirese, insan'arvarlik járdemi salasında kómek bermegen”.
Oraylıq Aziyadaǵı aǵayin Respublikalar ortasında óz-ara sheriklik, integraciya processleri region xalıqları ushın, olardıń jaqtı keleshegi ushın milliy ǵárezsizlik pútkilley jańa bet ashtı. Óz milliy baylıqları, resurslarini ıqtıyarına kirgizgen Oraylıq Aziya xalıqları ǵárezsizlik jolınan izbe-iz barıp atırlar.prezidentimiz I. A. Karimov tahkidlaganiday,- “xalıqlarımız tariyxı, mádeniyatı, anhanalari, diniy ehtiqodlarining ortaqlıǵı mámleketlerimiz ortasındaǵı ámeliy sheriklik hám hamjixatlikning zárúrli tiykarı esaplanadı... biziń maqsetlerimiz bir. Bizde milliy munasábetlerde keskinlikler joq, xal etip bolmaytuǵın jaǵdaylar da joq. Integraciya jolınan háreket etip atırǵanımız da bunı tastıyıqlab turıptı”.
1994 jıl yanvarda Tashkentte Ózbekstan hám Kazaxstan Respublikaları prezidentleri ushırasıwı 'aytida eki mámleket ortasında birden-bir iqdisodiy mákandı jaratıw tuwrısında shártnama imzolanishi, kóp ótpey oǵan aǵayin Kirgizstan mámleketiniń qosılıwı shubhasız, region xalıqları turmısında zárúrli waqıya boldı. Uchchala mámleket ortasındaǵı shártnama óz nátiyjesin berip atır. Almati qalasında pitimde qatnasuvshı mámleketler wákillerinen ibarat Mámleketlikleraro ijroiya komitet tuzildi. Tashkentte region bank orayı jumıs basladı. Sanaattı integraciyalashtiradigan programma islep shıǵıldı. Házirde bul programma tiykarında pútkil Oraylıq Aziya regioni mútáj bolǵan ónimdi islep shıǵaratuǵın birgelikte qarjı sarplanatuǵın obiektler anıqlap alındı hám de olardı ámelge asırıw boyınsha tiyisli ilajlar turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etilip atır. Regionda qurılıp atırǵan birden-bir ekonomikalıq mákan iskerliginde basqa qońsılas mámleketlikler de biymálel qatnasıwları múmkin. SHunga kóre Tadjikistan da bul shártnamaǵa qosıldı.
Xalıq aralıq kólemde abıray -itibar, mámleketler hám xalıq aralıq húrmet-itibar úlken siyasiy, ruwxıy hám de etikalıq ka'ital esaplanadı, onı hesh qanday aqshaǵa satıp alıp bolmaydı. Bul ǵárezsiz Ózbekstannıń tiykarǵı qádiriyatı bolıp tabıladı.
SHu menen bir waqıtta, xalıq aralıq baylanıslar, óz-ara paydalı sheriklik orın alǵan mashqalalardı sheshiwge, qálegen mámleketti taraqqiy ettiriwge úlken úles qosadı. SHu mahnoda Ózbekstannıń shet el mámleketler menen sherikligi óziniń joqarı nátiyjesin berip atır. Búgingi kúnde Ózbekstan eń abroylı hám abıraylı xalıq aralıq shólkemler quramına kirgen bolıp, barlıq qithalardagi o'nlab mámleketler menen dos sıpatında baylanıslardı rawajlantirib barıp atır. Ózbekstan Respublikası prezidenti óziniń “Ózbekstan XXI ásir bosaǵasında... ” kitabında tahkidlaganiday, “Ózbekstan dúnya ushın ashıq. Biz da dúnyanıń Ózbekstanǵa úlken qızıǵıwshılıq menen qarayotganligini sezim etpektemiz. Bul bolsa Ózbekstannıń turaqlı rawajlanıwı ushın eń jaqsı kepillik bolıp tabıladı. Biz bunı Ózbekstan ka'ital jumsaw kózqarasınan da, dune kólemindegi keń qamtılǵan qawipsizliktiń strukturalıq bólegi retinde regionda turaqlılıqtı tahminlash kózqarasınan da barǵan sayın itibar qozanayotganligining dálili dep bilamiz”.
Ózbekstannıń xalıq aralıq munasábetlerdiń túrli subhektlari menen baylanısları qanshellilik tereń hám keń bolsa, olar menen munasábetlerde anıq emeslikler, yotsirashlar máseleler sonshalıq kem boladı. SHu mahnoda mámleketimiz jáhán jámiyetshiligindegi integraciyalashuv processinde aktiv qatnasıw etpekte. Bunda BMTning integraciya salasındaǵı múmkinshilikleri oǵada úlkenligin esapqa alıp atır.
Ózbekstan óziniń sırtqı baylanısların da kóp tárepleme, de óz-ara tiykarda qurap atır. Ózbekstannıń AQSH menen óz-ara munasábetleri izbe-iz hám turaqlıqadamlik menen rawajlanıp barıp atır. Dúnyanıń jetekshi mámleketi bolǵan, kútá úlken siyasiy, ekonomikalıq, áskeriy-texnikalıq, intellektuallıq potencialǵa iye bolǵan AQSH menen kóp tárepleme munasábetlerdi rawajlandırıw biz ushın ústivor áhmiyetke iye bolıp atır. AQSH menen baylanıslar Respublikamizning mámleket ǵárezsizligi hám suverenitetti bekkemlew procesine salmaqlı úles qosıp atır.
Sońǵı jıllarda Evropadaǵı kóplegen mámleketler - Germaniya, Ullı Britaniya, Frantsiya, Bel'giya, Gretsiya, CHexiya, Slovakiya hám basqa mámleketler menen tikkeley óz-ara munasábetlarimiz talay kengaydi hám bekkemlandi.
SHarqiy hám Qubla -SHarqiy Aziya mámleketleri - Ya'oniya, Qubla Kareya, Kitay, vhetnam, Malayziya, Xindiston, Indoneziya, hám basqa mámleketler menen baylanıslarımız bekkemlenip baratırǵanlıǵı zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Keyingi waqıtlarda Ya'oniya regionmizning quramalı máselelerin - qawipsiz hám turaqlı tınıshlıqqa erisiw, átirap -ortalıq qáwipsizligi máselelerin sheshiwde aktiv hám mápdarlıq menen qatnasıw etpekte.
Ózbekstan Respublikasınıń sırtqı siyasatı xalıq mápleri jolında xizmet etiwge, xalıq turmısı, párawanlıǵın jaqsılawǵa jóneltirilgen. SHuning ushın shet el mámleketler menen baylanıslarda ekonomikalıq faktorlar sheshiwshi rol' oynaydı. Shet el mámleketlerden Respublikamızǵa aldıńǵı texnologiyalar, qarjılar kirip keliwi, qospa kárxanalar qurılısı aqılǵa say sırtqı siyasattiń nátiyjesi bolıp tabıladı.
Búgingi kúnde Ózbekstanda jáhán daǵı 70 ke jaqın mámleketlerdiń qarjıları qatnasıwında islengen 2400 den artıq qospa kárxanalar islep turıptı. Olar istehmol buyımları, eks'ort ushın sapalı tovarlar islep shıǵarıp atır, xalıqqa xizmet etip atır. Mámleketimiz hár jılı Davos qalasında ótetuǵın jáhán ekonomikalıq konfrenciyaında qatnasıw etpekte. Konfrenciyada qatnasıw Ózbekstandı jáne onıń múmkinshiliklerin tanıstırıw, sırt el investitsiyaların qosıw ushın zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı. CHunki sırt el investitsiyaları xalıq xojalıǵınıń quramın qayta qurıwǵa, jetilistiriwge hám islep-shıǵarıwdı úskenelewge, sermehnat hám kóp ılım talap etiwshi islep shıǵarıwdı bar'o etiwge jóneltiriledi. Házirgi waqıtta Ózbekstanda 5 milliarddan artıq AQSH dolları muǵdarı daǵı shet el investitsiyalar qatnasıwında joybarlar ámelge asırılıp atır. Zarafshon oypatlıqsındaǵı Muruntovda AQSHning N'yumont Mayning kor'oratsiyasi menen sheriklikte taw jınıslarınan altın hám gúmis ajıratıp alıwshı “Zarafshon-N'yumont” qospa zavodınıń qurılısı, jılına 200 mıń jeńil avtomabil' óndiriwshi “UzDEU avto”, Frantsiya hám Ya'oniya menen sheriklikdgi strukturasında eń iri bolǵan neftni qayta islew zavodı, Ferǵanada Germaniya menen sheriklikte “Uz salaman” 'oyafzal fabrikası qurılısı bunıń dálili bolıp tabıladı. Respublikamizning Iran qubla 'ortlariga hám o'nlab basqa zárúrli obiektlerine jol ashqan temir jol boyınsha háreketi baslandı. Bunday sheriklikten eki tárep de máp ko'rmoqda. Qospa kárxanalardıń qurılısı nátiyjesinde kóplegen jumıs orınların vujudga kelip atır, bul Respublikada jumıssızlıq mashqalasii sheshiw, jumıssızlardı jumısqa jaylastırıwǵa kómeklashmoqa.

JUWMAQ
Búgin turmıstıń hár bir iskerlik tarawında jańalıq hám qurılısshılıq jumısları jedel pátda dawam etpekte. Tuwrısıda, bunday jańalanishlar nátiyjesi tekǵana xalqımız turmısında, bálki abıraylı xalıq aralıq reyting hám indeksler kórsetkishlerinde de óz ańlatpasın tapayotir.
Sonı da aytıw kerek, xalıq aralıq reyting hám indeksler hár bir mámlekettiń rawajlanıw procesin ózinde kórsetip, mámleket basqarıwı sapası, xalıqtıń turmıs dárejesi, insan huqıqları qáwipsizligi, isbilermenlik iskerligi hám shet el investorlar ushın qolay ortalıq, turaqlı ekonomikalıq ósiw hám ­raqobatbardoshlik sıyaqlı zárúrli táreplerdiń aynası bolıp tabıladı. Bul tárepler mámleketimizdegi reformalar mánisinde de sáwlelengen. Bulardıń barlıǵı insan qadrini kótermelewge, adamlardıń turmıstan razı hám minnetdar bolıp jasaytuǵının támiyinlewge xizmet etiwi menen jáne de tereń mazmun kásip etedi.
Prezidentimizning 2020 jıl 2 iyunda qabıl etilgen “Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq reyting hám indekslerdegi ornın jaqsılaw hám de mámleket shólkemleri hám shólkemlerinde olar menen sistemalı islewdiń jańa mexanizmin engiziw tuwrısında”gi pármanı jurtımızda bul jóneliste ámelge asırılıp atırǵan islerdi jańa basqıshqa kóteriwde zárúrli programmasılamal boldı.