-Uliwmalastirilg`an tartipte islep shig`ariliwshi ha`m putkil
mamleket ushin jalg`iz bolg`an uliwma ma`mleketlik;
-Xizmetinin` qanday da bir tarawi ushin jalg`iz tarawliq.
Kag`iydag`a ko`re, tarawliq klassifikatorlar avtomatlastirilg`in islep
shig`iwdin u`lgili jobalarinda tayarlanadi. Ma`selen, buxgalteriya esabi
ushin esap rejeleri, to`lemler ha`m is haqiden uslap qaliw tu`rleri,
modiy
bayliqlar ha`reketi, operatsiyalar tu`rleri ha`m basqal ardin`
kodlari du`zilgen;
- Aymaqliq, olar usi ka`rxana, sho`lkem, bank ushin arnalg`an
dizimlerde duziledi( tabel sanlari, bo`linbeler, kariydalar ha`m
baskalardin kodlari). Aymaqliq kodlardi islep shig`iw orinlarinda alip
bariladi.
Uliwma ma`mleketlik kl assifikatorlar(UK) sha`rtli ra`wishte to`rt
toparg`a bo`linedi.
1. Miynet ha`m tabiyg`iy resurslardin klassifikatorlari, maselen,
jumisshilardin ka`sipleri, xizmetkerlerdin
lawazimlari
ha`m
tarif
razryadlarinin` UK.
2. Tarawlar tartibinin (xaliq xojalig` inin` tarawlari), baskariw
organlarinin`, adminstrativlik -aymaqliq bo`liniwdin`,ka`rxana ha`m
sho`lkemlerdin`, mulk formalarinin` klassifikatorlari.
3. O`nimlerdin` klassifikatorlari
4.
Texnik-ekonomikalik
korsetkishler,
baskariw
xujjetleri,
olshem
birliklerinin
belgileniw
sistemalari
ha`m
baskalardin
klassifikatorlari.
Ka`rxanalar ha`m sho`lkemlerdin` UK ma`mleket statistika
bo`limleri tamaninan mulkshiliktin xar turli turindegi karxanalar,
firmalarg`a beriledi. Ush bloktan ibarat boladi:1. Kayd kiliniw sani. 2.
Sho`lkemnin` ati. 3. Karxana, sho`lkem, firmanin muassaviy, aymaqliq
ha`m ka`siplik qaramlig`i. Qayd qiliniw sani kArxanalar ha`m
sho`lkemler ta`repinen finansliq esabt formalari qoyiladi. Baska eki
bloktan
mamleket
statistika
bolimleri,
ka`rxa nalar
ha`m
sho`lkemlerlerdin` UK-ri EEMlerde avtomatlastirilg`an halda alip bariw
ushin
paydalanadi.
Qayd
etiw
sani
7
belgiden
ibarat,
kombinaiyalastirilg`n sistema boyinsha ko`rilgen, birishi eki belgi -
tarawliq qaramliqti, keyingileri -ka`rxanalar, sho`lk emlerdin` ta`rtip
sanin bildiredi.
Klassifikatorlar AIJ in jaratiwdi ko`zde tutiwshi komp`yuterli
informatsiya
sistemalarinda
ozgeshe
ahmiyetke
iye.
Xujjetlerde
toparlarg`a ajiratiliwi mashinada orinlaniwi kerek bolg`an belgilerdi
g`ana kodlastiradi. Kodl ardi islep shig`iw texnoisshi jobani duziwde
amelge asiradi. Bul wakitta mashinada islep shig`iw boyinsha
qa`nigeler menen bir katarda ekonomist paydalaniwshilar ulken rol
oynaydi.
Klassifikatorlardi du`ziw eki basqishta orinlanadi, birinshi
basqish informatsiyalardi (tasniflash) sipatlaw, ekinshisi -kodlastiriw.
Tasniflash to`mendegi izbe -izlikte a`melge asiriladi. Aldin
kodlastiriw kerek bolg`an nomenklaturalar aniqlanadi. Ta`rtipke
saling`an dizimler, yag`niy ayrim qatarlar – pozitsiyalardan turiwshi bi r
tu`rli atlardin` toliq dizimi -nomenklatura d.a.
Tasnif tamamlang`an son` onnan keyingi basqish kodlaw
nomenklaturanin` tu`rli tu`rdegi poziiyalarina sha`rtli belgileniwdi
beriw protsessi orinlanadi. Kod -ob`ektti kodlaw sistemasi ta`repinen
belgilengen ayrim qag`iydalar boyinsha belgiler yaki belgiler topari
menen sha`rtli belgileniwidir. Qodlar sanli, haripli, ha`ripli -sanli
boliwi
mu`mkin.
Mashinada
islep
shig`iwda
avtomatlastirilg`an
toparlaw ushin en` qolay bolg`an sanli formada kodlastirilg`an
informatsiyalarg`a abzalliq beriledi.
Kodlar berilgennen keyin klassifikator – bir tu`rdegi atlardin`
sistemalastirilg`an kirgiziliwi ha`m olardin` kodli belgileniwi du`ziledi.
Klassifikatorlar
eki
tu`rdegi
ko`riniske
iye.
Birinshisi -
hu`jjetlerde kodlardi q olda qoyiw. Bul jag`dayda klassifikatorlar
mag`liwmtnama ko`rinisinde ra`smiylestiriledi ha`m ekonomistler
ta`repinen birlemshi ha`m jiynalg`an hu`jjetlerdi mashinada islep
shig`iwg`a tayarlaw ushin paydalanildi.
Eger mashinada islep shig`iwda karxan alarda mag`liwmatlardi
birlemshi xujjetlerde kiritiw amelge asirilsa, onda xujjetler aldinnan
kodlastiriladi, kodlar xujjettin arnawli ajiratilg`an bolimine, xujjettin
dayimiy ha`m ozgeriwshen belgileri zonasina kolda kuyiladi. Kodlardin
koyiliwinin natuwrilig`inin nazorati nazorat summasin koyiw yamasa
kosimsha ximaya kodin kiritiw usilin menen amelge asiriladi.
Qodlardi qollawdin` ekinshi jag`dayinda barliq klassifikatorlrdi
mashinanin` yadinda, mag`liwmatlar bankinin` dereklerinde lug`at
jamg`armasi yaki sha`rtli turaqli informatsiya sipatinda saqlaniwi
ko`zde tutiladi. Ma`selen, O`zbekstan Respublikasi Makroekonomikaliq
ha`m
statistika
uazirliginde
bazi
bir
uliwma
ma`mleketlik
klassifikatorlarin EEMde avtomatlastirilg`an kiritiliwi ta`minlengen.
Klassifikatorlardin
EEMde
saklaniwi
kerekli
tekstli
informatsiyani
shig`iwshi
mag`liwmatlardi
avtomatikaliq
formalastiriwg`a imkan beredi. Maselen, mashinada islewshiler
xakkindag`i mag`liwmatnama ha`mme waqit saklanadi, ol jerde
familiyasi, isimi, atasinin isi mi, tabel nomeri, ka`sibi rekvizitleri
ja`mlengen. Is haqini EEMde esaplawda esaplap ustine kosiw ha`m
uslap qaliw boyinsha birlemshi xujjetlerden mashinag`a tek islewshinin
tabel nomeri ha`m is xaki twurisindag`i mag`liwmatlar kiritiledi.
Islep shig`iw baskishinda mag`liwmatlardan aling`an familiyasi,
isimi, xar bir tabel nomerine formalastiriladi. Natiyjede esaplaw -tolew
xujjetlerinde barshe islewshilerdin familiyalari basilip shig`iladi.
Bazida tiykarg`i kodka tire arkali nazarat razryadi kosiladi, o l
ekonomist ta`repinen kandayda bir nomeri qa`te koyilg`anda yaki
nomerilerdin orinlari almasip koyilg`anda mashina tamaninan qa`tenin`
avtomatik tabiliwin taminleydi. Tajriybede korinedi, bul kodlastiriwda
en kop jol koyilatug`in qa`teler. Sonin ushin, m aselen, bank
informatsiyasin islep shig`iwda nazorat razryadi tutiniwshi jeke
esabinin nomerine ha`m bank filiali nomerine iye boladi. Kodlardi
belgilew informatsiyalarin mashinada toparlarg`a ajiratiwin taminlew,
barshe toparlawshi belgiler boyinsha juwma klarin shig`ariw ha`m olardi
jamlengen kestelerde basip shig`ariwdan ibarat boladi. Olar islep
shig`iwdin informatsiyalarin kidiriw, saklaw, tanlap aliw siyaqli
ilajlarin orinlawda ken kollaniladi, olardi baylanis kanalari boyinsha
uzatiwda waqitti a`dewir qisqartiradi. Ha`zirgi waqitta ekonomikaliq
informatsiyalardi kodlstiriwdin` bir neshe sistemalari qollaniladi,
olardan
ken`
tarqalg`anlari:
ta`rtipli,
seriyali,pozitsiyali
ha`m
kombinatsiyalang`an.
Esap ha`m bank informatsiyalarin islep shig`iwda kolla nilatug`in
bazi bir kodlardi koriwdin ameliy misallarin korip shig`amiz.
Buxgalteriya
esabi
nomerleri
kodlari
ha`m
kolda
ha`m
komp`yuterlestirilgen sha`rayatlarda islep shig`iwda ken` kollaniladi.
Buxgalteriya esap rahamlarinin` kodi to`rt belgiden ibar at boladi:
da`slepki
ekewi-balans
rahamlari,
keyingi
ekewi
-ka`rxanalar,
sho`lkemlerde belgilengen subrahamlar.
JKden paydalaniwdin xazirgi sharayatlarinda kodlardi kollaw
texnologiyasi en` aldi menen mashinalardan paydalaniw imkaniyatlari
ha`mde mashinada turli oz-ara baylanisli informatsiya massivleri
mag`liwmatlar bankinin jaratiliwin taminlewshi dasturler usillari menen
belgilenedi.
JKlerde
paydalanatug`in
zamanagoy
informatsiya
texnologiyasi, kag`iydag`a kore kag`azsiz texnologiyada kuriladi, ol
jerde birlemshi xujjettin` formalaniwi kolda emes, avtomatik tarizde
amelge asiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |