Ekonomikada informaciyaliq kompleksler hám texnologiyalar pániniń predmeti hám waziypalari

EKONOMIKADA INFORMACIYALIQ KOMPLEKSLER HÁM TEXNOLOGIYALAR PÁNINIŃ PREDMETI HÁM WAZIYPALARI
Jobası:
1. Informaciyalıq-kommunikaciyalıq texnologiyalar pa’ninin’ tiykarg’ı maqseti, wazıypası ha’m strukturası
2. Signal ha’m mag’lıwmatlar. İnformatsiya haqqında tu’sinik.
3. İnformatsiyanın’ tiykarg’ı qa’siyetleri.
4. Mag’lıwmatlar haqqında tu’sinik
5. Mag’lıwmatlardı belgilew sisteması
6. Fayl ha’m fayllıq struktura.
1. Informatsiyalıq texnologiyalar tez rawajlanıp atırg’an pa’n bag’darı bolıp, ha’zirgi waqıtta ol qollanılmaytug’ın tarawdı tabıw qıyın. İnformatikanı oqıtıw dawirinde studentlerdi kompyuterden paydalanıwg’a u’yretiwden basqa olarg’a jan’a informatsioyalıq texnologiyalar ha’m zamanago’y programma ta’miynatı haqqında tu’sinikler beriledi. Ta’lim bag’darı tarawındag’ı ma’selelerdi sheshiwde, ta’jiriybe na’tiyjelerin qayta islewde, na’tiyjelerdi tablitsa, grafikalıq, su’wret ko’rinisinde alıwda kerekli programma quralları, EEM tarmaqlarında islew, tiykarınan, global Internet tarmag’ında islew haqqında tu’sinikler beriledi ha’m olardan paydalanıw u’yretiledi.
2. Bizlerdi qorshap turg’an do’gerek ha’m kunde biz menen ushırasatug’ınlar - bular fizikalıq deneler yamasa fizikalıq maydanlarg’a tiyisli zatlar. Fizika pa’ninen bizge ma’lim, absolyut tınıshlıq jag’day bolıwı mu’mkin emes ha’m fizikalıq obektler barlıq waqıtta u’zliksiz ha’rekette ha’m o’zgeriw jag’dayında boladı. Bul jag’dayda, olar bir-biri menen energiya almasadı ha’m bir tu’rden ekinshi bir tu’rge o’tedi.
Barlıq energiya almasıwdın’ tu’rleri signaldın’ payda bolıwı menen birge boladı, yag’nıy barlıq signallardın’ tiykarında materiallıq energiyalıq ta’biyatına iye boladı.. Signallar, fizikalıq deneler menen o’z-ara qatnas jasaw na’tiyjesinde, olardın’, yag’nıy fizikalıq denelerdin’ qa’siyetlerinde anıq bir o’zgerisler payda boladı. Bunı signal esapqa alıng’an dep ataydı. Bunday o’zgerislerdi ha’r qıylı usıllar menen baqlawg’a , o’lshewge yamasa belgilep alıwga boladı. Bunda qaytadan jana signal payda bolıp ha’m olardı qaytadan belgilep alsaq, onda mag’lıwmatlar payda boladı.
Mag’lıwmatlar - bul esapqa alıng’an, belgilengen signallar bolıp tabıladı.
Mag’lıwmatlarda materiallıq dunyada bolg’an waqıyalar haqqında informatsiya bar boladı, sebebi olar usı waqıya na’tiyjesinde payda bolg’an, belgilenip alıng’an signal bolıp tabıladı. Biraq mag’lıwmatlar menen informatsiya tu’sinigi bir-birine ten’ emes.

Mısalı, bazı-bir radiostantsiyanın’ xabarnamasın bizge belgisiz bolg’an tilde tın’lasaq, onda biz informatsiyag’a iye bolmay, al bazı-bir mag’lıwmatqa iye bolamız. Egerde usı mag’lıwmatlardı bazı-bir belgili usıl menen tu’sinikli tilge awdarsaq, onda informatsiyag’a iye bolamız.

İnformatsiya- bul mag’lıwmatlar ha’m olarg’a durıs keletug’ın usıllardın’ o’z-ara baylanıs na’tiyjesi.
3. İnformatsiya dinamikalıq xarakterge iye, demek ol barlıq waqıtta dinamikalıq tu’rde o’zgerip turadı ha’m tek g’ana mag’lıwmatlar menen usıllardın’ o’z-ara baylanıs waqtında payda boladı. Basqa waqıtları ol mag’lıwmat jag’dayda boladı. Birdey mag’lıwmatlar menen jumıs islegen waqtında ha’r qıylı informatsiya alıwımız mu’mkin, ol paydalang’an usıldın’ durıslıg’ına baylanıslı boladı.
Mag’lıwmatlar - obektiv (xaqıyqıy, durıs) bolıp esaplanadı, sebebi olar materiallıq denenin’ yamasa maydannın’da o’zgeriw na’tiyjesinde payda bolg’an, esapqa alıng’an signallardın’ juwmag’ı. Al usıllar bolsa olar subektiv boladı. Jasalma usıllardın’ tiykarı bolıp algoritmler (buyrıqlardın’ ta’rtiplesken izbe-izligi) xızmet etedi, olar adamlar (subektler) menen du’zilgen ha’m tayarlang’an. Demek, informatsiya, obektiv mag’lıwmatlar ha’m subektiv usıllardın’ o’z-ara qatnası waqtında payda boladı.
İnformatsiya bul dinamikalıq obekt bolıp esaplanadı ha’m ol xaqıyqıy(obektiv) mag’lıwmatlardın’ ha’m subektiv usıllardın’ o’z-ara qatnas waqtında payda boladı.
Obekt bolg’anlıqtan, ol bazı-bir qa’sietlerine iye.
1. İnformatsiyanın’ obektivligi ha’m subektivligi.
2. İnformatsiyanın’ tolıqlıg’ı. Bul informatsiyanın’ sapasın ta’ripleydi ha’m sheshim qabıl etiwi ushın yamasa bar informatsiya tiykarında taza mag’lıwmatlardı du’ziw ushın informatsiyanın’ jetkilikligin anıqlaydı.
3. İnformatsiyanın’ durıslıg’ı. Mag’lıwmatlar bular esapqa alıng’an signallar, biraq barlıq signallar bizlerge paydalı bola bermeydi, barlıq waqıtta bizge kerek emes, jat signal qatnasıw mu’mkin. Egerde o’z-waqtında paydalı signallardı esapqa alıp, kerek emes signallardı alıp taslasaq, onda informatsiyanın’ da’lligi joqarılaydı. Keri jag’dayda informatsiyanın’ durıslıg’ı to’menleydi.
4. İnformatsiyanın’ adekvatlıg’ı - istin’ haqıyqıy jag’dayına sa’ykeslik da’rejesi. Durıs emes informatsiya payda boladı, egerde tolıq emes yamasa durıs mag’lıwmatlar, ılayıq yamasa durıs emes usıllardan paydalansaq.
5. İnformatsiyadan paydalanıw mu’mkinshiligi - informatsiyanı kerekli waqıtda tez alıp paydalanaw.
6. İnformatsiyanın’ aktuallıg’ı -ayrıqsha axmiyetligi - bul informatsiyanın’ ha’zirgi waqıtqa sa’ykeslik da’rejesi.
4. Mag’lıwmatlar - informatsiyanın’ quramalı bo’legi. Bular esapqa alıng’an signal bolıp esaplanadı. En’ bir ken’ taralg’an mag’lıwmat tasıwshı retinde qag’az esaplanadı. İnformatsiyanı tasıwshı retinde magniy lentalar ha’m diskiler de xızmet etedi. İnformatsiyanı tasıwshının’ tu’rin o’zgertiw maqsetinde, mag’lıwmatlardı tu’rlendiriwi ma’selesi informatikanın’ en’ bir axmiyetli ma’selelerinin’ biri bolıp esaplanadı. İnformatsiyalıq protsessinin’ barısı waqtında mag’lıwmatlardı usıllar ja’rdeminde bir tu’rden ekinshi bir tu’rge o’zgertemiz. Mag’lıwmatlar menen qayta islew ha’r qıylı a’mellerdin’ ko’pligin o’z ishine aladı. Solardın’ tiykarg’ıları:
1. Mag’lıwmatlar jıynaw, toplaw- bundag’ı tiykarg’ı maqset, bazı-bir sheshim qabıl etiwi ushın jetkilikli tolıq mag’lıwmat toplaw.
2. Mag’lıwmatlar formallastırıw – ha’r qıylı dereklerden kelip tu’sken mag’lıwmatlardı o’z-ara salıstırıwg’a bolg’anday etip bir formag’a alıp keliw. Bul jag’dayda olardan paydalanıw da’rejesi a’dewir joqarılaydı.
3. Mag’lıwmatlar filtrlew - sheshim qabıl etiwi ushın za’ru’r bolmag’an mag’lıwmatlardı shıg’arıp taslaw. Na’tiyjede mag’lıwmattın’ durıslıg’ı ha’m ahmiyetligi joqarılaydı.
4. Mag’lıwmatlardı sortlaw - mag’lıwmatlardan paydalanıwdı qolaylastırıw ushın berilgen belgi boyınsha ta’rtiplestiriw.
5. Mag’lıwmatlardı arxivlew - qolaylı ha’m an’sat paydalanıw ushın saqlawdı sho’lkemlestiriw.
6. Mag’lıwmatlardı qorg’aw- mag’lıwmatlardı joytıw, qaytadan tiklew ha’m olardı ruxsatsız o’zgertiwlerdi aldın alıwg’a bag’darlang’an sharalar kompleksi.
7. Mag’lıwmatlardı kerekli jerge jiberiw ha’m qabıl etiw - uzaq aralıqta jaylasqan qatnasıwshılar arasında mag’lıwmatlardı qabıl etiw ha’m kerek jerge jetkerip beriw.
8. Mag’lıwmatlardı tu’rlendiriw - mag’lıwmatlardı bir formadan ekinshi bir formag’a o’tkeriw. Mısalı qag’azda jaylasqan mag’lıwmatlardı elektron formag’a o’tkeriw.
Juwmaqlap aytqanda mag’lıwmatlar menen jumıs islesiw ju’da’ qıyın, sonlıqtan bul jumıstı avtomatlastırıw kerek boladı.
5. Mag’lıwmatlardı belgilew sisteması. Ha’r qıylı tu’rlerge tiyisli bolg’an mag’lıwmatlar menen jumıs islewdi avtomatlastırıw ushın, olardın’ beriliwi formasın bir tu’rge keltiriw sha’rt ol ushın kodlaw usılınan paydalanamız.
Esaplaw texnikada qollanılatug’ın belgilew sistemasın ekilik kodlaw dep ataladı ha’m onda mag’lıwmatlar jazıw ushın tek g’ana 0 ha’m 1 belgilerdin’ izbe-izligi qollanıladı. Bul belgiler ekilik tsifrlar dep ataladı,al ingliz tilinde olardı-binary digit yamasa qısqasha bit (bit) dep ataydı. Bir bit ja’rdeminde eki tu’sinikti an’latıwg’a boladı: 0 ha’m 1 ( bar yamasa joq, durıs yamasa jalg’an, qara yamasa aq ha’m t.b.) Egerde bitlerdi4 sanın ekige ko’beytsek, onda to’rt ha’r qıylı tu’sinikti an’latıwg’a boladı.
00 01 10 11
u’sh bit ja’rdeminde segiz ha’r qıylı tu’sinikti belgilewge boladı:
000 001 010 011 100 101 110 111
Ekilik belgilew sistemasında razryadlardın’ (xananın’) sanın birge ko’beytsek, onda onın’ ma’nisi ekige ko’beyip ketedi. Onı berilgen sistemada to’mendegishe ko’rsetiwge boladı.

Bul jerde N-belgilengen ma’nislerdin’ sanı, m-berilgen sistemada qabıl etilgen ekilik belgilewdin’ ta’rtibi.
Pu’tin ha’m haqıyqıy sanlardı belgileymiz.
Pu’tin sanlardı ekilik kod penen belgilew ju’da’ a’piwayı. Ol ushın pu’tin sandı ekige bo’lemiz ha’m qaldıqtı anı3laymız.Bo’liw protsessin en’ keyingi tiyindi birge ten’ bolg’ansha dawam etemiz.
Mısalı 19 (10) ® N (2 )
19 : 2 = 9 + 1
9: 2 = 4 + 1
4 :2w =2 + 0
2 : 2 = 1 + 0 (10) = 10011 (2)
6. Fayllar ha’m fayllıq struktura. Mag’lıwmatlardı o’lshew birlikleri. Mag’lıwmatlardı jazıw sistemaları ju’da’ ko’p. İnformatikada ha’m esaplaw texnikada ekilik kodlaw(belgilew) sisteması paydalanadı. Bunda mag’lıwmatlardı jazıwdın’ en’ kishi birligi bolıp bit (ekilik razryad) esaplanadı. Ha’zirgi waqıtta mag’lıwmatlardı o’lshew birligi retinde segiz bittan d6zilgen dizim qollanıladı, onı bayt dep ataydı. Bayt en’ kishi o’lshem birlik bolıp esaplanadı. Bayttan 6lken o’lshem birligi bolıp kilobayt (Kbayt) esaplanadı. 1 kbaytta 1024 bayt bar dep esaplawg’a boladı.
1 Kbayt = 1024 bayt
1 Megabayt(Mbayt) = 1024Kbaytt = 1020 bayt
1 Gigabayt(Gbayt) = 1024 Mbaytt = 1030 bayt
1 Terabayt(Tbaytt) = 1024 Gbayt = 1040 bayt
Mag’lıwmatlardı saqlaw birlikleri.Mag’lıwmatlardı saqlaw paytında eki mashqala sheshiledi: Mag’lıwmatlardı jeterli kompakt tu’rinde qanday etip saqlaymız ha’m olardan tez qalay paydalanamız. Tez qatnas jasawdı sho’lkemlestiriw ushın, mag’lıwmatlar ta’rtiplestirilgen strukturag’a iye bolıw kerek. Ol ushın olarg’a adres beriliw kerek boladı. Bulsız kerekli mag’lıwmatlarg’a qatnas jasaw mu’mkin emes. Sonlıqtan mag’lıwmatlardı saqlaw birligi retinde o’zgermeli uzınlıqqa iye obekt qabıl etilgen, onı fayl dep ataydı. Fayl degenimiz bul o’zinin’ jeke atına iye, baytlardın’ ıqtıyarlı sandag’ı izbe-izligi. a’dette bo’lek bir faylda, bir tu’rge tiyisli bolg’an mag’lıwmatlar saqanadı. Bul jag’dayda mag’lıwmatlardın’ tu’ri ,fayldın’ tu’rin anıqlaydı.
Fayllıq struktura haqqında tu’sinik. Fayldı anıqlawda onın’ atına ju’da’ ayrıqsha kewil awdaradı. Sebebi atı arqalı faylda saqlanıp turg’an mag’lıwmattan paydalanamız. Fayllardı saqlaw ierarxiyalıq struktura boyınsha sho’lkemlestiriledi. Bul strukturanın’ en’ joqarg’ı shegi bolıp, usı fayllar jazılg’an, mag’lıwmat tasıwshının’ atı bolıp esaplanadı. Faylllar toparlarg’a toplanıp kataloglarda jaylasıw mu’mkin. Bul kataloglardın’ ishinde ja’ne de kataloglar jaylasıw mu’mkin. Fayldı tabıw jolı, usı fayl jaylasqan qurılmanın’ ha’m katalog (papkalerdin’) atların ko’rsetiwden baslanadı. Olardı bir-birewinen ayırıw ushın {/} belgisi qollanıladı.
Tekseriw ushın sorawlar:
1. Signal degenimiz ne?
2. Mag’lıwmatlar degenimiz ne?
3. İnformatsiya haqqında tu’sinik?
4. İnformatsiya qanday qa’siyetlerine iye bolıw kerek?
5. Mag’lıwmatlar menen qanday a’meller orınlaymız?
6. Mag’lıwmatlardı o’lshew birlikleri?
7. Mag’lıwmatlardı saqlaw birligi?
8. Fayllıq struktura degenimiz ne?