|
Suv huquqining mazmuni va tushunchasi
Suv qonunchiligi konsepsiyasini belgilashda, suvni boshqarishdagi institutsional
javobgarlik bilan birgalikda, birinchi navbatda “qonun” va “qonunchilik” ni farqlashi
kerak boʻladi. “Qonunchilik” odatda ijobiy tomonga yoʻnaltirilgan boʻlib, yozma qonun
mamlakat konstitutsiyasida koʻrib chiqilish tartib-qoidalaridan soʻng e’lon qilinadi,
“qonun” tushunchasi nafaqat yozma qonunlarni, balki inson faoliyatining barcha
qoidalarini ham anglatadi, albatta, qonunchilik yagona boʻladi. Bu yerda biz nafaqat
qonunchilik manbalarini, balki qonun manbalarini ham koʻrib chiqamiz, biz izlayotgan
narsalarning faqat bir qismini beradi. Ikkinchidan, suv toʻgʻrisidagi qonunda aniq
gʻoyani tugʻilishi uchun manbalar boʻlishi kerak, u qayerdan olinadi?! Suv toʻgʻrisidagi
qonun, u yoki bu tarzda, suv resurslarini boshqarishga har xil yoʻnalishlarda ta’sir
qiladi, ya’ni suvni tejash, undan foydalanish va boshqarish, suvning salbiy ta’sirini,
suvning ifloslanishini va boshqalarni nazorat qiladi. Suv ushbu masala boʻyicha
qonuniy qoidalarni mavjud shaklda ishlab chiqishga qaratilgan eng zamonaviy nazariya
35
va usullarni aniqlashga urinayotgan barcha mamlakatlar uchun asosiy tabiiy resursdir.
Suv qonuni - bu ma’muriy huquq (ma’muriy faoliyatni boshqarish), fuqarolik huquqi
(odamlar va narsalar oʻrtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi), jinoyat qonunchiligi
(qonunlarni buzgan harakatlarni jazolaydi) va ushbu roʻyxatni toʻldiradigan boshqa
sohalarni qamrab oladigan yangi huquqiy intizom. Qonun – tijorat va sanoat qonunlari,
aloqa qonunchiligi - bu barcha qonunlar sirasida suv toʻgʻrisidagi qonun ham kiradi.
Suv qonunchiligining murakkabligi uning boshqa koʻplab qonun hujjatlari sohalari
bilan aloqalari hamda har bir mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatiga ta’siri
natijasidir. Uning mazmuni turli mavzular va unda koʻrib chiqilayotgan masalalarning
murakkabligi natijasida juda kata hisoblanadi va suv toʻgʻrisidagi qonunning aniqligi
uning mazmuniga bogʻliq boʻlib, qonunning ushbu sohalariga oid quyidagi turli xil
masalalarni yechishda xizmat qiladi: suv siyosati, suv resurslarini tavsifi (yoki
ma’lumotlari), yer usti suvlari, yer osti suvlari va atmosfera yogʻinlari, suv egasining
huquqlari, turli xil suvdan foydalanuvchilarning ustuvorligi, mavjud huquqlar,
tumanlashtirish, milliy, havzali va mahalliy darajada rejalashtirish, suvdan
foydalanuvchi huquqlarini tartibiga solish, majburiyati, ya’ni suvni boshqalarga tegishli
boʻlgan Yer usti orqali tashish huquqi, maishiy suv ta’minoti, shahar suv ta’minoti,
sugʻorish, gidroenergetika, sanoat va togʻ-kon ishlaridan foydalanish, navigatsiya va
boshqalar kabi barcha «foydali» suvdan foydalanishni tartibga solish tushuniladi. Suv
toshqini, qurgʻoqchilik, drenajlanmaganlik va qirgʻoqni muhofaza qilish kabi salbiy
ta’sirilarni nazorat qilish, suvning moliyaviy tomonlarini boshqarish qoidalari, ya’ni
soliqlar, suv stavkalari va toʻlovlari, suv sifatini muhofaza qilish, ifloslanishni nazorat
qilishni nazarda tutadi. Suv va boshqa tabiiy resurslarning oʻzaro bogʻliqligi va ularning
atrof-muhit bilan ta’siri toʻgʻrisidagi qoidalar majmuasidir. Shu sababli, suv
toʻgʻrisidagi qonun suv resurslarini boshqaruvchi tashkilotni yoki boshqa yoʻl bilan
boshqarishni, shu jumladan suvni boshqarishni barcha qoidalarini oʻz ichiga oladi.
Qonunda belgilangan suv ma’muriyati uchun mas’ul boʻlgan organ, butun resurs
boʻyicha keng qamrovli yurisdiksiyaga ega boʻlishi mumkin yoki faqat bitta yoki bir
36
nechta turli xil suvdan foydalanuvchilarni boshqarishning oʻziga xos iqtisodiy sektori
ta’sir qilishi mumkin. Ma’muriyat hududiy yurisdiksiyaga ta’sir qiladi. Dunay, Indus,
Mekong, Senegal, Chad, Nil, Rio-de-Plata va boshqa xalqaro havza komissiyalari kabi
bu milliy, mintaqaviy yoki havzaviy yurisdiksiya, shuningdek xalqaro yoki mintaqaviy
boʻlishi mumkin. Suv toʻgʻrisidagi qonun geografik jihatdan har xil hukumatlar
oʻrtasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan yurisdiksiya toʻqnashuvlariga murojaat
qiladigan tarzda ishlab chiqilishi kerak. Mintaqalar, tumanlar, viloyatlar, yoki tarmoqlar
boʻyicha sugʻorish, suv ta’minoti, gidroenergetika va boshqalar uchun ishlab chiqiladi.
Bu turli maqsadlarga erishish vositasiga murojaat boʻlishi mumkin, ya’ni yer islohoti,
yerni obodonlashtirish, suvdan foydalanish darajasi yoki yerdan foydalanishni
rejalashtirish boʻladimi barchasi atrof-muhitni muhofaza qilish, neftni qidirish, qazib
olish va ekspluatatsiya qilish, baliq ovlash, qishloq xoʻjaligini rivojlantirish, mintaqaviy
integratsiya yoki markazsizlashtirish, energetika, sogʻliqni saqlash, va iqlim
oʻzgarishiga ta’sir qilishi mumkin. Shuni unutmasligimiz kerakki, suv miqdoriy va sifat
jihatidan cheklangan manba hisoblanadi va shu bilan birga u tobora ortib borayotgan
ehtiyojlarni qondirishi kerak. Yangi texnologiyalarning rivojlanishi va rejalashtirishning
joriy etilishi milliy va xalqaro miqyosda suv qonunchiligini oʻrganishga qiziqish
uygʻotdi. Soʻnggi bir necha yil ichida aksariyat mamlakatlar oʻzlarining qonunlari va
institutsional qoidalarini qayta koʻrib chiqish, yangi qonunchilik yoki yangi suv
kodekslarini kiritish muammolariga duch kelishdi, shuningdek, ularning ma’muriy
tuzilmalariga oʻzgartirishlar kiritildi. Soʻnggi yillarda shunga oʻxshash qiziqish xalqaro
suv qonunchiligida, ya’ni ikki yoki undan ortiq mamlakat oʻrtasida birgalikda
foydalaniladigan daryolar, koʻllar yoki drenaj havzalari, yer usti yoki yer osti
suvlaridan foydalanishni tartibga soluvchi qonunda paydo boʻldi. Bir muncha vaqtdan
beri butun dunyoda ulardan foydalanish milliy suv qonuni bilan bevosita bogʻliqdir.
1972 yil Stokgolm atrof-muhit konferensiyasidan soʻng xalqaro suv qonunchiligi
xalqaro daryolarning ekologik jihatlari bilan bogʻliq masalalarni koʻrib chiqishni
boshladi. 1977 yilda Argentinaning Mar de la Plata shahrida yangi tashkil etilgan
37
Birlashgan Millatlar Tashkilotining suvga bagʻishlangan konferensiyasi milliy va
xalqaro suv toʻgʻrisidagi qonunlarning muhimligini va davlatlarning tegishli
institutsional bazani yaratishi kerakligini yana bir bor tasdiqlanib, mavjud suv
resurslaridan samarali rejalashtirish va ulardan foydalanishni ta’minlash kerakligi
takidlandi av tasdiqlandi. Ushbu muhim jihatlar keyingi boblarda batafsilroq muhokama
qilinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
