Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua

Noorganik
— mineral birikmalardan va metal changlaridan tashkil topgan (kvars, silikat 
changi va h. k.); 
3.
Aralash
changlar (organik va noorganik changlar). Chang o‘zining fizik-kimyoviy 
xususiyatlariga ko‘ra aerozollarga kiradi, ya’ni dispers muhit gazdan, dispers fazasi esa qattiq yoki 
suyuq moddalar zarrachalaridan tashkil topgan bo‘ladi. 
Hosil bo‘lishiga qarab quyidagilarga bo‘linadi. 
1.
Maydalangan aerozollar (dezintegratsiya aerazoli) — qattiq jismning mexanik yo‘l bilan 
maydalanishi natijasida hosil bo‘lgan zarrachalar. 
2.
Kondensatsiya natijasida hosil bo‘lgan aerozollar (eritish, payvandlash va 
H
.
 
k.). 
Bunda dispers faza sifatida chang zarrachalari, dispersli muxit esa - havo xisoblanadi.Gigienik 
ahamiyatga faqat havo muxitida bo‘ladigan changning konsentratsiyasigina emas, balki uning kelib 
chiqishi, kattaligi va chang zarrachasining tabiati xam egadir. Chang zarrachalarining shakli uning 
qanday hosil bo‘lishiga bog‘liqdir. Hosil bo‘lishi bo‘yicha dezintegratsiyali (maydalangan 
zarrachlar) va kondensatsiyali changlarga (tutun) bo‘linadi. Chang zarrachalarining kattaligi 
bo‘yicha (chang dispersligi) katta dispersli (chang zarrachlarining qattaligi - 10 nm), o‘rta dispersli 
(5-10 nm), kichik dispersli (0,25 - 0,5 nm) va ultrakichik dispersli (0,25 nm dan kichik) changlarga 
bo‘linadi. Changning kimyoviy tarkibi katta gigienik ahamiyatga ega, chunki chang organizmga 
ta’sir ko‘rsatish xarakteri unga bogliqdir: fibrogenli, qo‘zgatuvchi yoqi qichituvchi, toksik (zaxarli), 
allergenli ta’sirlar. Fibrogenli ta’siri: changga oid patologiya va eng ko‘p va og‘ir kechadigan kasb 
kasalliklariga kiradi. Spetsifik va nospetsifik changga oid patologiya shakllarini farqlash mumkin. 
Birinchi guruhga pnevmokoniozlarni kiritish mumkin 
«Pnevmokoinoz»
atamasi tibbiyot adabiyotiga 
1866 yili Tsenker tomonidan kiritilgan
(yunoncha «pnevmon»- «o‘pka», «konis»-chang demakdir).
Pnevmokoniozlarning eng ko‘p tarqalgan shakli silikoz hisoblanadi, bu kasallikning kelib 
chiqish tezligi changning havodagi konsentratsiyasigagina bog‘liq bo‘lmay, balki uning organizmga 
ta’sir etish muddatiga, chang tarkibidagi ozod kremniy oksidining foizdagi miqdoriga bog‘liqdir. 
Shuning uchun "zaxarsiz" bo‘lgan changlarga gigienik me’yor ishlab chiqishda uning tarkibidagi 
ozod kremniy oksidining foizdagi miqdori inobatga olinadi. 
Pnevmokoniozlarning kelib chiqishi asosida o‘pka alveolalari devoriga o‘tirib qolgan chang 
zarrachalari atrofida biriktiruvchi to‘qimalarning paydo bo‘lishi yotadi. Alveolalargacha etib borishi 
xususiyatiga faqat mayda yoki kichik dispersli changlargina egadir, shuning uchun ular urta va katta 
dispersli changlarga nisbatan xavfli xisoblanadi. O‘rta va katta dispersli changlar yuqori nafas 
yullarining shilliq qavatlarida ushlanib qoladi. Ultra kichik dispersli changlar esa havo muhitida 
broun harakatida bo‘lib muallaq holda suzib yuradi, shuning uchun ular ham o‘pka alveolalari 
devorida ushlanib qolmaydi. 
Nospetsifik changga oid patologiya - bular juda ko‘p uchraydigan qasalliklar hisoblanib, kelib 
chiqishi bo‘yicha bakterial genez tabiatiga egadir va kasallikning kelib chiqishida chang sharoit 
yaratib beruvchi omil rolini o‘taydi. Ularning ichida eng ko‘p ahamiyatga ega bo‘lganlari: 
bronxitlar, laringitlar, faringitlar, anginalar, qon’yuktivitlar, dermatitlardir. 
Organizmga chang ta’sir qilishi, uning quyidagi xossalariga bog‘liq: 
— 
kimyoviy tarkibiga, jumladan tarkibidagi ozod kremniy (II)- oksidning miqdoriga; 
—
changning havodagi umumiy miqdoriga; dispersligiga; morfologiyasiga; 
—
zichligiga; biologik muhitda erishiga; solishtirma og‘irligiga; 
— zarrachalarning elektr zaryadiga (musbat yoki manfiy). 
Bir qator kimyoviy moddalarning chang zarrachalari (berilliy, vanadiy, xrom, kadmiy va h. k) 
yuqori toksik xususiyatga ega bo‘lib, organizmga tushganda uni zaharlashi mumkin. 

---

Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua
32 
O‘tkir toksik xususiyatli chang o‘pkaning surunkali o‘ziga xos bo‘lmagan kasb kasalliklariga 
olib kelishi mumkin (masalan: surunkali bronxit, traxeit, zotiljam, bronxial astma va h. k). 
Tarkibida ozod yoki birikma holda kremniy (II)- oksid tutgan chang pnevmokonioz deb 
ataluvchi kasb kasalligini paydo qiladi. 
Chuglarning kimyoviy tarkibiga qarab pnevmokoniozning quyidagi turlari mavjud: 
1. 
Silikoz 
— ozod kremniy (II)-oksidini ko‘p miqdorda tutuvchi changning surunkali ta’siridan 
yuzaga keladigan kasb kasalligi. 
2. 
Silikatozlar
(asbestoz, talkoz va boshqalar) kremniy (II)- oksidni birikma holida tutuvchi, 
minerallar, silikatlarning surunkali ta’siri natijasida kuzatiladigan kasb kasalliklari. 
3. 
Antrakoz
— ko‘mir changining ta’siri sababli yuzaga keladigan kasb kasalligi. 
4. 
Sidiroz
– temir changi ta’siridakelib chiquvchi kasallik 
5. 
Amiloz
– un va kraxmal changi ta’sirida kelib chiquvchi kasallik 
6. 
Bissinoz
– paxta changi changi ta’sirida kelib chiquvchi kasallik 
Aralash changdan kelib chiqadigan pnevmokoniozlar — silikoantrakoz, silikosideroz va h. k., 
bunda kasallik belgilari chang tarkibidagi ozod kremniy (II)- oksidning miqdoriga bog‘liq. 
Changlarning ba’zi turlari (hayvon mahsulotlari — mo‘yna, jun, o‘simlik mahsulotlari — gul, 
xashak va h. k.) allergik hamda yuqumli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Asbest changi organizmga kanserogen ta’sir qiladi. Chang zarrachalarining nafas yo‘llariga 
kirish chuqurligi ularning disperslik darajasiga bog‘liq. Zarracha qanchalik mayda bo‘lsa, uning 
nafas yo‘llariga kirishi, shunchalik ko‘p va chuqur bo‘ladi.