Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua

Ishchilarga davolovchi-profilaktik ovqatlarni belgilash 
Ishlab chiqarishga oid zaharlanishlar va spetsifik ta’sir xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar 
bilan ishlaganda profilaktik tadbirlar qatoriga umumiy tadbirlardan tashqari zararli ta’sirga 
uchraydigan organizmning himoya qobiliyatini oshirishga qaratilgan va organizmning funksional 
holatini yaxshilashga yo‘naltirilgan tadbirlar muhim ahamiyatga egadir. Bu yo‘nalishdagi 
tadbirlarning eng muhimlari qatorida ishchilarni davolovchi-profilaktik ovqatlantirish tadbirlari 
muhim o‘rin egallaydi.
Davolovchi-profilaktik ovqatlantirish - bu ishchilarning asosiy ovqatlariga qo‘shimcha tarzda 
bepul beriladigan ovqat ratsionlari hisoblanib, zararli kasbda ishlovchilargagina beriladi. Bu ovqat 
ratsionlar organizmning rezistentligini oshirish bilan bir qatorda eng ko‘p ta’sirga duchor 
bo‘ladigan organlar va sistemalarning funksional holatini yaxshilaydi. 
Ishchilarni davolovchi - profilaktik ovqatlar bilan ta’minlash "Mehnat haqidagi qonunlarning 
asoslari" ga muvofiq belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasining "Mehnat haqidagi qonunlarining 
asosi" da keltirilganidek - "Mehnat sharoitlari zararli bo‘lgan ishlarda ishlovchilarga, belgilangan 
me’yorlarda bepul tarzda sut va unga tenglashadigan mahsulotlarni berish lozim. O‘ta zararli 
mehnat qilish sharoitlarida xizmat ko‘rsatuvchilarga esa belgilangan miqdorlarda bepul tarzda 
davolovchi - profilaktik ovqatlarni berish lozim". Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida 
zararli kasblarda ishlovchilarga davolovchi - profilaktik ovqatlarni berish SanQ va M asosida 
amalga oshiriladi. 
Davolovchi-profilaktik ovqatlar 3 turga bo‘linadi:maxsus davolovchi - profilaktik 
ratsionlar;sut va sut mahsulotlari;vitaminlar. 
Ovqatlarning zaruriy spetsifik ta’sirini hisobga olib 5 ta davolovchi-profilaktik ratsionlar 
ishlab chiqilgan. Bu ratsionlarga kiritilgan asosiy mahsulotlar qatoriga - non,un mahsulotlari, 
yormalar, makaronlar, dukkakli o‘simlik mahsulotlari, qant, go‘sht, baliq, jigar, tuxum, kefir, sut, 
tvorog, qaymoq, pishloq, hayvon yog‘ lari kiradi. 
Ovqat mahsulotlarining miqdori va ularning ta’sir ko‘rsatish tabiati zararli omillarning turi va 
kasblarga muvofiq belgilanadi. 
№1 - ratsion - ionlantiruvchi nurlanish manbalari bilan aloqada bo‘ladigan shaxslar uchun 
mo‘ljallangan. Bu ratsion organizmda yog‘ almashinuvini stimullaydigan va jigarning antitoksik 
funksiyasini oshiruvchi ovqat mahsulotlari. 

---

Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua
42 
№2 - ratsion - fosfor, ishqoriy metallar, simob va uning anorganik birikmalari, qo‘rg‘oshin 
birikmalari, sian birikmalari va fosgen bilan aloqada bo‘ladigan ishchilarga mo‘ljallangan. Ratsion 
oqsillarga boy, o‘zida o‘ta to‘yinmagan yog‘ kislotalarini tutuvchi, kalsiyga boy bo‘lgan 
mahsulotlardan tashkil topgan bo‘lib, organizmda zararli moddalarning to‘planishini sekinlashtirish 
xususiyatiga ega. 
№3 - ratsion - qo‘rg‘oshinning anorganik birikmalari bilan aloqada bo‘ladigan ishchilar uchun 
mo‘ljallangan. Ratsion tarkibiga qo‘rg‘oshin birikmalarini organizmdan tezroq chiqishini 
ta’minlovchi pektinga boy bo‘lgan mahsulotlar bilan boyitilgan. 
№4 - ratsion - nitro - va aminobirikmalar, benzol, xlorli uglevodorodlar, margumush 
birikmalari, tellur, fosfor birikmalari bilan ishlovchilarga beriladi. Ratsion tarkibidagi mahsulotlar 
sut mahsulotlari va o‘simlik yog‘lari bilan to‘yintirilgan bo‘lib, tarkibida lipotrop moddalari bor va 
bu moddalar jigar funksiyasini yaxshilaydi. 
№5 - ratsion - tetraetilqo‘rg‘oshin, bromli uglevodorodlar, tiofos, simobning anorganik 
birikmalari, marganets, bariy moddalari bilan ishlovchilar uchun mo‘ljallangan. Bu ovqat 
ratsionining tarkibida letsitin (tuxum), O‘TYoK, to‘la qiymatli oqsillar bo‘lib, asab sistemasi va 
jigar faoliyatiga yaxshi ta’sir ko‘rsatadi. 
Keltirilgan ratsionlarga belgilangan mahsulotlarni qo‘shib, issiq ovqat tayyorlanadi va uni ish 
boshlanishidan oldin ishchilarga tarqatiladi. Bundan tashqari, kimyoviy moddalar bilan bog‘liq 
bo‘lgan kasbdagilarga qo‘shimcha tarzda sut va sut mahsulotlari (0,5 1 miqdorida) belgilangan. Sut 
va sut maxsulotlarini berish bilan bog‘liq bo‘lgan kasbdagilar ham SSV tomonidan tuzilgan maxsus 
ro‘yxat asosida berilishi ko‘rsatilgan. Beriladigan sut maxsus idishlarga solingan bo‘lishi kerak, 
flyagalarda keltirilgan sut bo‘lsa, tarqatilishidan oldin qaynatilishi shart. 
Bepul tarzda beriladigan vitaminlar (A vitamini - 2 mg, B1 , B2 - vitaminlari - 3 mg dan, PP 
vitamini - 20 mg, C vitamini - 150 mg) issiq sexlarda ishlovchilar, tamaki fabrikalarida ishlovchilar 
uchun mo‘ljallangan. Sanoat korxonalaridagi mehnat gigiyenasiga kelganda shuni nazarda tutish 
kerakki, bu korxonalarda ishlovchi ayollar va o‘smirlarning mehnatlarini muhofaza qilish maqsadga 
muvofiqdir. 
Sanoatning deyarli hamma sohalarida kimyoviy birikmalarni qo‘llashda keng imkon berilgan. 
Kimyoviy birikmalar texnologiya jarayonida xom ashyo va ish joylarida esa ikkilamchi mahsulot 
sifatida zaharli birikmalar bilan ifloslanishi mumkin.