Экология ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш

 
тақозо этилади. 
4.3. Инсоннинг биологик ва ижтимоий мослашиши туррисида
умумий тушунчалар. 
Фан-техника инқилоби кишилик жамиятининг тарихий ривожланишида қонуний 
жараѐн булган инсон ва табиат муносабатларида сифат жиҳатидан янги босқичдир. Айни 
чорда у бир қатоғ янги муаммоларни юзага келтирадики, улар орасида инсоннинг 
ижтимоий ва биологик мослашуви, яъни адаптацияси муҳим урин тутади. 
Янги иқтисодий шароитда яшаѐтган инсоннинг ҳаѐтий шароити фан-техника 
янгиликлари эндигина илдиз ота бошлаган саноат тунтаришлари давридаги шароитдан 
жиддий фаркданади. Кишиларга фан-техника тараққиѐти ва ижтимоий тараққиѐт билан 
борлиқ куплаб омиллар катта таъсир курсатмокда. 
Ҳозирги даврда атом ва кимѐ саноатларининг ривожланиши,ишлаб чиқариш 
чиқиндилари, 
биогеоценозлар, 
шароитларнингузгариши, 
пестицидлар 
ва 
дефолиантларни куплаб қуллаш билан боғлиқ равишда кенг миқѐсли қишлоқ хужалиги 
муҳитинингюзага келиши, ишлаб чиқаришни автоматлаштириш ва электронлаштириш 
юзага келтирган куплаб омиллар инсоннинг мослашиш мкониятларига иддий таъсир 
қилади. 
Инсон жониворлардан фаркди равишда муҳитдан фойдаланиб қолмасдан, узининг 
яшаши учун уни маълум даражада узгартиришга қодир. Социолагик кузатишлар 
натижаларига кура, қишлоқ хужалиги ишлаб чиқаришидаги янги муҳит инсоннинг 
биологик-ижтимоий табиатига жиддий таъсир курсатиб, унинг биологик потенциали ва 
мослашиш қобилиятлари савиясига анча таъсир этади. Биологик-ижтимоий эволюция 
жараѐнида 
биологикмослашиш 
механизмларидан 
ташқари 
инсонда 
янги 
мослашишвоситалари юзага келди. Улар фақат морфофизиологик жиҳатларва феъл-
атвор орқалигина эмас, аввало кишилар Ўртасидаги ижтимоий-сиѐсий, 
иқтисодий,
демографик ва бошқа муносабатларни қайта қуриш асосида ташкил топади. 
Бундай 
мослашишни 
«ижтимоий 
адаптация» 
дейилади 
(В.П.Петленко, 

---

25 
Г.И.Царегородцев, 1976). Инсон табиатининг ва ижтимоий моҳиятининг диалектик 
бирлиги унинг ҳам иж:тимоий, ҳам биологик жиҳатдан мослашиш имкониятларини 
таъминлайди. 
Барчатирикмавжудоднингумумийхусусиятларибулганмослашишорганизмларнингу
згараѐтган шароитларга мослашишини таъминлайди ва тирик мавжудоднинг атроф-
муҳитдаги узгаришларига мое равишда куникиш жараѐнидан иборатдир. Мослашиш-
куникиш 
жараѐнлари 
инсон 
фаолиятининг 
турмуш 
тарзида, 
тафаккурида 
барақарорлашган ҳамда биологик бирлиги узаро алоқалари асосида содир булади. Инсон 
мослашишининг умумбиологик қонуниятлари билан бирга узининг ижтимоий 
моҳиятини курсатувчи куникиш имкониятларига эга ҳамдир. 
Инсонга фан-техника инқилоби ютукдари, коинотни, денгизтубларини, узоқ шимол 
на жануб ҳудудларини, чуллар,тропикларни узлаштириш муносабати Билан одатдан 
ташқари муҳит омиллари таъсир курсатади. Бундай мослашиш муаммоларини тадқиқ 
ҚИАИШ 
муҳим на зарур эканлиги 1963 йили Венада булиб утган X Бош Ассамблеясида 
Ҳалқаро илмий кенгаш эътиборини жалб қилди. Бу масалалар мое равишда Ҳалқаро 
биологик дастурда (ХБД)ўзаксини топди. (Е.ҚКрепе, 1971). 
Г.И.Царегородцев ва В.П.Петленколар (1976) ижтимоийкуникишнинг физиқ 
кимѐвий, биологик ва ижтимоий омилларни,шунингдек куникиш механизми буйича 
ижтимоий 
мослашишнитаъкидлаб 
курсатишади. 
Улар 
ижтимоий 
мослашиш 
тушунчасиниқуйидагича таърифлашни таклиф қилишди: «Ижтимоий мослашишшахе 
ѐки ижтимоий гуруҳнинг узгаришидаги шундай жараѐнки, бужараѐн уларнинг мавжуд 
ижтимий муносабатлар, маънавий меъѐрлар, қадр-қиммат тушунчаларини акс эттириб ва 
табииймух;итга мое келиб қолмасдан ижтимоий-иқтисодиймуноеабатларни ишлаб 
чиқаришнинг ривожланиш савиясига мое равишда муайян тарзда қайта қуришни тақозо 
этади. Ижтимоий моелашишнинг бундай таърифи инсон фаолиятининг икки жиҳатини 
акс эттиради. Ушбу фаолият мослашиш хоееаларини инкор этмаган ҳолда бунѐдкорлик 
жиҳатларига эга. Ижтимоий-иқтиеодий тараққиѐтни жадаллаштириш эҳтиѐжларининг 
жамият олдига ҳам ишлаб чиқариш муносабатлари характери ишлаб чиқарувчи кучлари 
ривожланиш савиясига мое келиши муаммоеини хар томонлама тахдил қилиш 
заруратини такқоза этади. 
Янги бозор иқтисодиѐти шароитида ишлаб чиқарувчи ва ишлабчиқариш 
муносабатлари бирлиги ижтимоий мослашиш тушунчасини янада кенгроқ белгилаб 
олишни талаб қилади. 
Кенг миқѐсдаги ижтимоий мослашиш-жамиятдаги асоеий ишлаб чиқарувчи куч-
инсон, ижтимоий гурух; билан ишлаб чиқариш муносабатлари ва тегишли устқурма 
куринишларининг диалектик бирлигини таъминлаш ва зиддиятларни ҳал этишдан 
иборат. Устқурма шахе моддий, маънавий эҳтиѐжлари ривожланиши ва унинг биологик-
ижтимоий табиатига кура, узгариб боради. 
Ижтимоий ва биологик жиҳатдан инсоннинг куникиш имкониятларидаги чуқур 
узгаришлар куплаб касалликларнинг юзага келиши ва купайишига туртки бермокда. 
Фан-техника инқилоби кенг қулоч ѐзаѐтган паллада меҳнат ва капитал Ўртасидаги 
зиддиятлар ижтимоий-экологик ва технологик йуналишларда янги-янги муаммолар 
турдирмокдаки, бу инсонинг ижтимоий ва биологик фаолиятида ҳар хил зиддиятлар 
келиб чиқишига сабаб булмокда.