Ekologik xavfsizlik. Environmental safety

Nazorat savollari: 
1.  Resurs atamasining lug’aviy  ma’nosi nima? 
2.  Dunyoda yer resurslarining tarmoqlar bo’yicha taqsimlanishi qanday? 
3.  Yerni qishloq xo’jaligida foydalanish bo’yicha tavsiflang? 
4.  Inson faoliyati va yerlarning o’zgarishi haqida nimlarni aytish mumkin? 
5.  Biologiya resurslari tarkibiga nimalar kiradi? 
6.  Hayvonot  duyyosi  va  biologik  resurslarning  yer  tarkibini  o’zgartirishdagi 
o’rnini tavsiflang. 

---

 
119 
15.  EKOLOGIK ХAVSIZLIKNING ASOSIY YO’NALISHLARI. 
EKOLOGIK EKSPERТIZA 
 
Kalit  so’zlar.  Ekologiya,  xavf,  xavfsizlik,  yo’nalish,  ekspertiza,  moddalar,  ruxsat 
etish, sanoat, ishlab chiqarish, faoliyat, muvozanat, me’yor, omil, faktor, ko’rsatkich, 
chegaralov, nazorat, muvozanat, buzilish. 
Ekologik  ekspertiza  –  atrof  tabiiy  muhitni  muxofaza  qilish,  tabiiy  resurslardan 
samarali  foydalanish  yoki  jamiyatning  ekologik  xavfsizligini  ta’minlash  talablariga 
xo’jalik  yuritish  faoliyati  va  uning  ishlab  chiqarish  natijalari  javob  bera  olishini 
maxsus  vakolatlangan  davlat  organlari  tomonidan  olib  boriladigan  alohida  nazorat 
turidir.  
Ekologik ekspertiza  2000-yil 25 mayda qabul qilingan va shu yilning 1-iyulidan 
kuchga kirgan «Ekologik ekspertiza to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi qonuni 
huquqiy-ekologik  mexanizmni  shakllantirishda  va  uni  hayotga  tatbiq  etilishda  katta 
hissa qo’shdi. 
Ekologik  ekspertiza  to’g’risidagi  qonunning  asosiy  maqsadi  va  vazifalari  - 
mo’ljallanayotgan  xo’jalik  va  boshqa  xil  faoliyatni  rejalashtirish  hamda  amalga 
oshirilishdan avval, ushbu faoliyatni ekologik talablar, xususan, fuqorolar sog’lig’iga 
qay  darajada  ta’sir  etishi  mumkinligini  aniqlash,  shuningdek,  atrof  tabiiy  muhitini 
muxofaza  qilish,  tabiiy  resurslardan  oqilona  foydalanish  bo’yicha  nazarda 
tutilayotgan  tadbirlarning  ekologik  talablarga  javob  bera  olishi  yetarliligi  va  ilmiy 
asoslanganligini aniqlashdan iborat. 
Qonunda  belgilangan  «boshqa  xil  faoliyatga»  davlat  dasturlari,  konsepsiyalarini 
ishlab  chiqish,  ishlab  chiqarish  kuchlari,  ijtimoiy  va  iqtisodiy  soxa  tarmoqlarini 
joylashtirish hamda rivojlantirish loyihalarini tuzish; barcha turdagi qurilishlar uchun 
yer  uchastkalarini  ajratish,  xujjatlarni  tayyorlash  va  o’tkazish;  texnika,  texnologiya, 
materiallar,  moddalar  va  mahsulotlarning  yangi  turlarini  yaratishga  doir  xujjatlar 
tayyorlah;  aloxida  muhofaza  etiladigan  tabiiy  xududlar  va  favqulodda  ekologik 
vaziyat  hamda  ekologik  ofat  zonalari  maqomini  berish;  shaharsozlik  xujjatlarini 
ishlab chiqish, ularni amaliy qo’llash mexanizmi ham ekspertiza ob’ekti bo’ladi. 

---

 
120 
Ekologik  ekspertiza  davlat,  jamoat  va  ixtisoslashtirilgan  firmalar  tomonidan 
o’tkazilishi mumkin. Lekin davlat ekologik ekspertizasidan o’tish inson faoliyatining 
yuqorida  sanab  o’tilgan  hamma  jabhalari  uchun  majburiydir.  Shuning  uchun  ham 
maxsus  vakolatlangan  -  Тabiatni  muhofaza  qilish  davlat  qo’mitasining  turli 
maqomdagi ekspert bo’linmalari tomonidan o’tkazilishi qonuning 21-moddasida aks 
ettirilgan. Agarda xo’jalik yoxud boshqa faoliyat yurgizuvchi sub’ekt (buyurtmachi) 
davlat  ekologik  ekspert  komissiyasi  xulosasidan  qoniqmaydigan  bo’lsa,  u  o’z 
e’tirozini  umumiy  yoki  xo’jalik  sudlarida  ko’rib  chiqish  uchun  da’vo  bildirish 
huquqiga ega.  
Davlat  ekspertizasini  o’tazish  muddati  30  kundan  oshmasligi  va  ayrim,  o’ta 
murakkab sharoitlarda, Тabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi raisi  - bosh davlat 
eksperti  ruxsati  bilan  2  oydan  oshmagan  muddatga  uzaytirilishi  mumkin.  Ushbu 
ekspertiza faoliyatini moliyalash buyurtmachilar hisobidan bo’ladi. 
Qonun  fuqarolar,  fuqorolar  yig’ini,  o’zini  o’zi  boshqarish  organlariga,  nodavlat 
notijorat tashkilotlari tomonidan jamoat ekspertizasini o’tkazishga ham imkon beradi. 
Chunki  O’zbekiston  Respublikasi  fuqorolarning  konstitutsiiyaviy  huquqi  qulay  va 
xavfsiz atrof tabiiy muhitda va bu haqda qonun bilan chegaralanmagan tarzda axborot 
olishi mumkin. Ekologik ekspertiza nuqtai nazaridan, ular o’z mablag’lari hisobiga, 
davlat  ekspertizasidan  tashqi  mustaqil  holda  ekologik  ekspertizani  o’tkazishlari 
mumkin.  Faqatgina  jamoat  ekologik  ekspertiza  xulosasini  tekshirib  ko’rish  hamda 
sudga da’vo e’tirozi bilan chiqish imkonini beradi.  
Ekologik audit uch xil ya’ni,  
 - ishlab chiqarish ekologik ekspertiza; 
 - hududiy ekologik ekspertiza;  
-  ekologik  konsalting  ko’rinishida  olib  boriladi.  Ishlab  chiqarish  ob’ektlarini 
ekologik  auditlashning  maqsadi  atrof-muhitni  muhofaza  qilishga  doir  talab  va 
yuriqnomalarga  korxonalarning  moliyaviy-xo’jalik  faoliyati  to’g’ri  kelishi,  tabiatni 
muxofaza  qilish  tadbirlari  bo’yicha  tavsiyanomalarni  tayyorlash  hamda  tabiiy 
resurslardan foydalanishdagi sarf - xarajatlarni tekshirishdir. Ekologik ekspertizaning 
xar  qanday  turi  uning  ob’ektlarini  qo’llash  va  ularni  amalga  oshirish  mumkinligi 

---

 
121 
haqidagi xulosani berish bilan yakunlanadi.  
Umuman olganda, ekologik ekspertizalash jarayoni 5 ta bosqichni o’ziga qamrab 
oladi: 
-ekspertizani belgilash,  
-axborotlarni to’plash, umumlashtirish va baxolash,  
-dastlabki xulosani shakllantirish va u bilan jamoatchilikni tanishtirish,  
-ekspertiza xulosasini taqdim qilish va yuqori vakolatli organlar tomonidan 
tasdiqlash,  
-nizolarni hal qilish.