Еkistоn rеspublikasi оliy va o`rta maхsus ta’lim vazirligi al – хоrazmiy nоmli urganch davlat univеrsitеti

Bitkazuvchi talaba n

оmi va imzоsi:   Raхmоnоva Muхabbat  ________________ 

 

Ilmiy rahbar n

оmi va imzоsi:          dоts.Sh.Ismailоva          _______________

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Talaba __________________________________ ning 

«___________________________________________________________ 

___________________________________________________________» 

mavzusida bajargan malakaviy bitiruv ishi «Pеdagоgika va psiхоlоgiya» 

kafеdrasining   «_____»  ___________ dagi yig’ilishida muhоkama qilinib, Davlat 

Attеstatsiya Kоmissiyasida himоya qilishga ruхsat bеrildi. Bayonnоma № ______ 

 

 

 

Kafеdra mudiri:   

 

 

 ____________________ 

 

Malakaviy bitiruv   

ishi  rahbari:  

                            ______________________  

 

 

Kоtib: 

 

 

 

 

 

______________ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Mundarija 

 

 

Kirish……………………………………………………………………

…………1 

1 bob.Kasb-hunar kollej o’quvchilarida tolerantlik sifatlarini 

shakllantirishning nazariy asoslari. 

1.1 Tolerantlik tushunchasining mohiyati va 

mazmuni……………………………9 

1.2 Tolerantlik shakllantirishning ijtimoiy,falsafiy va ma’naviy-ma’rifiy 

negizlari…………………………………………………………………

………19 

2 bobKasb hunar kollejlario’quvchilarida tolerantlik sifatlarini 

 

shakllantirishning shakl va usullari. 

2.1 Tolerantlikni shakllari va uni kasb-hunar kollej o’quvchilarida 

shakllantirishning usul va 

vositalri……………………………………………….31 

2.2 Tajriba sinov natijalar 

tahlili………………………………………………….49 

Xulosa……………………………………………………………………

……….57 

Adabiyotlar 

ro’yhati………………………………………………………………60 

Ilov 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kirish  

 

 

O’zbek xalqi o’zining shakllanishi  va rivojlanishi jarayonida o’zida 

ajoyib fazilatlarni rivojlantirib kelayotgan xalqlardan biridir.Uning bu 

fazilatlari mustaqillik yillarida yanada ham yorqin nomoyon bo’ldi. 

Mustaqillikning dastlabki yillarida xalqimiz o’zining azaldan mavjud  

bo’lgan yaratuvchanlik,bunyodkorlik,barqarorlik va bag’rikenglik kabi 

qadriyatlarini  qayta tikladi. 

Prezidentimiz  Islom Karimov  bu haqida quyidagicha ta’kidlagan edi. 

“Biz xalqimizning aql –idroki mustahkam irodasi,bag’rikengligi va 

insonparvarligiga  tayangan holda  bu borada  amalga oshirilgan bir 

qator ishlar  bugungi kunda o’z samarasini bermoqda”.<7.b-12> 

---

Insoniyat keng qamrovli  tushuncha bo’lib  u o’z ichiga yer kurrasidagi 

barcha insonlarni,ularning millati tili,urf-odati,an’ana va qadriyatlaridan 

qat’iy nazar yagonadir.Ammo ular qanchalik “yagona” 

bo’lmasinlar,nafaqat ana shu  o’ziga xos bilimlari, 

shuningdek,inson,millat va xalq sifatida  nomoyon bo’lishlari bilan ham 

o’zaro farqlanadilar.Ayniqsa  ular millat omili darajasida  yaqqol 

namoyon bo’ladi.Chunki millatni o’ziga xos tili,urf-odat,an’ana,qadriyat 

va mintaliteti bilan o’zligini namoyon etadi hamda  ularni saqlab qolish 

va rivojlantirishga  harakat qiladi. 

“Millat real shaxslar orqali namoyon bo’ladi.U til, urf-

odat,an’analar,qadriyatlar,o’zligini anglash ruhiyatini umumiy bo’lgan 

shaxslar majmuasidan iborat”. 

Shaxslar majmuasidan  iborat bo’lgan millat  qanchalik  murakkab 

bo’lmasin u butun insoniyatning  

manaviy va moddiy 

boyligi,go’zalligining timsoli hisoblanadi.,yani paytda uning o’ziga 

xosligi bilan bir qatorda manfaatlari ham mavjudligi va cheksizligini 

hisobga olsak,millatning  tinch va barqarorlikda  yashasshlari uchun ular 

ongida o’zaro tolerantlilik,birdamlik manfaatlarini  hisobga olshning 

muhim omili bo’lgan tolerantlilikni shakllantirish amaliy ahamiyatga 

egadir. 

O’zbeklar azal-azaldan o’zida talerantlik tuyg’ulariga boy millat 

hisoblanadi.Prezidentimiz   Islom Karimov takidlaganlaridek  “ota 

bobolarimiz necha asrlar moboynida shu bepayon mintaqada 

qandayhamjixat bo’lib,qanday qadriyatlar asosida yashab kelgan bo’lsa 

,tarix va hayot qadrini tabiatning o’zi bizni-butun O’rta Osiyo xalqlarini 

aynan ana shunday do’stlik va hamkorlik ruhida hayot kechirishga 

---

da’vat etmoqda ”  Haqiqatdan ham mintaqamizda  millatlar va xalqlar  

o’rtasida  hamjihatlik barqarorlik  rivojlanib borganligi bois ular 

o’rtasidagi  munosabatlardagi bag’rikenglik  qadriyat darajasida 

mustahkamlanib bormoqda. 

Hozirgi davrda millatlarning  o’zligini anglashga o’z manfaatlarini  

himoya qilishga,urf-odat, an’ana  va qadriyatlarini saqlab qolish  hamda 

ularni dunyo xalqlari  o’rtasida ommalashtirishga  qaratilgan harakat 

kuchayib bormoqda . Bu jarayon o’z navbatida turli milliy va xalqlar 

o’rtasida o’zligini  himoya qilishga bo’lgan intilishlarida tolerantlik   

tuyg’ularini  toboro  takomolllashib  borishini taqozo qiladi.Talerantlik 

umuminsoniy  qadriyatlar timida alohida  o’ringa egadir. 

Yoshlarda tolerantlik sifatlarini shakllantirishda oilani o’rni kattadir. 

Tadqiqot maqsadi:Kasb-hunar  kollejlari o’quvchilarida tolerantlik 

 

sifatlarini shakllantirish jarayonini  samarali kechishini ta’minlovchi  

pdogogik shart-sharoitlarini aniqlash. 

Tadqiqot obyekti:Kasb-hunar  kollej o’quvchilarini tolerantlik sifatlarini 

shakllantirish jarayoni. 

Tadqiqot predmeti:Kasb-hunar kollej o’quvchilarini  talerantlik 

 

sifatlarini  shakllantirishning mazmuni. 

Tadqiqot  vazifalari: 

1)Muommoga oid  ilmiy-tarixiy ,falsafiy ,pedogogik manbalarni 

o’rganish tahlil qilish va umumlashtirish,pedogogik manbalarni 

o’rganish tahlil qilish va umumlashtirish 

2)Kasb-hunar kollej o’quvchilarini  tolerantlik sifatlarini shakllantirishga 

yo’naltirilgan faoliyat  mazmunini ilmiy jixatdan asoslash  

---

3)O’quvchilarda talerantlik  bo’yicha muayyan  nazariy bilim hamda 

amaliy ko’nikma va malakalarning  shakllanganlik darajasini aniqlashga 

hizmat qiluvchi mezonlarni ishlab chiqish. 

4)  Kasb hunar kollejlarida o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini 

 

shakllantirish jarayonini  tashkil etishga yo’naltirilgan pedogogik 

faoliyat  mazmunining eng maqbul  va samarali shakl,metod va 

vositalarini ishlab chiqarish. 

Tadqiqot metodi:Tadqiqot mavzusiga oid nazariy,metodik,pedogogik 

adabiyotlarni o’rganish va umumlashtirish ,kuzatish,anketa,savol-javob; 

Tadqiqotning metodologik asosi:O’zbekiston Respublikasi 

Konstitutsiyasi,O’zbekiston  respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy 

dasturi O’zbekiston respublikasi prezidenti I.A.Krimov asarlarida ilgari 

surilgan fikrlari qarorlari va davlat dasturlari  mavzuga oid ilmiy 

pedogogik,ijtimoiy-psixologik,tarixiy-falsafiy manbalar. 

Tadqiqotning ilmiy farazi. 

Agar kasb hunar kollejlarida o’quvchilarning tolerantlik sifatlarini 

 

shakllantirish jarayoni ilmiy  asoslangan mazmunan asosida olib borilsa 

bu jarayon ilmiy asoslangan maqbul mazmun shakl va vositalarzamirida 

tashkil etilsa,tadqiq etilayotgan muommo o’zining samarali yechimini 

topadi. 

Tadqiqotning ilmiy yangili 

Kasb hunar kollejlarida o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini shakllantirish  

muommosi bir butun yahlit pedogogik muommo sifatida  o’rganilib  bu 

jarayonni samarali kechishini ta’minlovchi pedogogik tizim yaratldi. 

Tadqiqotni nazariy va amaliy  ahamiyati:Kasb-hunar kolljlarida 

o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini shakllantirishga oid 

---

qarashlar,mulohazalarda kollej o’quvchilarni tolerantlik ruhida 

tarbiyalashga yo’naltirilgan faoliyatni tashkil etish  mavzu yuzasidan 

o’quv-qollanmalar  yaratishda foydalanish mumkin. 

Himoyaga olib  chiqiladigan holatlar 

1)  Kasb hunar kollejlarida o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini  

shakllantirish dolzarb ijtimoiy pedogogik muommo  ekanligi. 

2)  Kasb hunar kollejlarida o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini 

 

shakllantirish jarayonining mazmuni hamda pedogogik shart 

sharoitlari; 

3)  Kasb hunar kollejlarida o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini  

shakllantirishga yo’naltirilgan  faoliyatning maqbul shakl,metod 

va vositalari; 

Tadqiqot ishi yuzasidan tajriba sinov ishlari.Xazarasp tumani 

pedogogika kasb-hunar kollejida o’tkazildi. 

Bitiruv malakaviy ishini tuzulishi :Kirish,2bob,xulosa foydalanilgan 

adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.bob. Kasb hunar kollejlarida o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini  

shakllantirishning nazariy asoslari. 

1.1 Tolerantlik tushunchasining  mohiyati va maznmuni. 

Tolerantlik,yangi “bag’rikenglik” tushunhasi o’ziga xos sinonim  va 

antonimlarga ega bo’lgani holda ,manbalarda turliha 

izohlanadi.O’zbekiston Milliy ensiklopediyasida unga: 

“Bag’rikenglik-o’zgalar turmush tarzi hulq atvori,odatlari his 

tuyg’ulari fikr mulohazalari g’oyalari va e’tiqodlariga nisbatan toqatli 

bo’lish”,-deb ta’rif berilgan.Ijtimoiy ensiklopedik lug’atda: 

“Tolerantlik-ijtimoiy ishninng  boshqaruv tamoyili,guruhlar va 

ijtimoiy hamjamiyatlar o’rtasidagi madaniy irqiy  va boshqa 

tafovutlarni  tan olish,odamlarning tashqi qiyofasi,hatti-

harakati,qadriyatlar yo’nalishi va ulardagi farqlarga nisbatan 

bag’rikenglikdir”,-deyilgan.Bu  bilan bag’rikenglik  insonning ichki 

ruhiy holati uning ongi,haqiqatgo’yligi ko’tarinki kayfiyati,ishga 

munosabati ,salomatlik darajasi,qiziqishi,ishonchi,xavfsizligi, qo’rquv 

---

hissi,ochko’zligi javobgarlikni o’z zimmasiga olishi  ishq muhabbati 

kuchliligi  insonlar haqiqotdan ochiqdan ochiq gapira olishi yetakchi 

bo’la olishi,sustkashligi,tabiatan o’z hususiyatlarini muvofiqlashtira 

olishi,muloqot va munosabatga yengil kirisha olishi,ruhiy tetikligi 

kabilar)eknligi tasdiqlanadi. 

Tolerantlik terminini ingliz olimi P.Medaver  tomonidan ko’chirilib 

o’tkazilgan  

 Begona to’qimaga nisbatan organizmimmun sistemasi “chidamliligi 

” ko’rsatish maqsadida taklif etilgan”. 

Xuddi shunday tarif sotsiologik ensiklopedik lug’atda ham 

 

quyidagicha kiritiladi.Tolerantlik(lotincha-“chidamoq”)-a) o’zgalar 

turmush tarziga,hatti-harakatiga urf-odatlariga his tuyg’ulariga 

nisbatan chidamlilik-b) noqulay emotsional  omillarga nisbatan 

chidamlilikdir. 

Z.Xusniddinov  esa bu tushunchaga quyidagi ta’rifni bergan. 

“Tolerantlik(lotincha “tleranc”-chidamoq)  umumiy ma’noda biror 

narsa ,hodisani o’zgacha fikr yoki qarashni o’z shaxsiy 

tushunchalaridan qatiy naar imkon qadar chidam va toqat  bilan qabul 

qilishni anhlatadi.Diniy bag’rikenglik va vijdon  erkinligi nuqtai 

nazaridan  muhim ahamiyat kasb etib boshqa shaxsiy etiqodi o’ziga 

dinga  uning vakillariga nisbatan hurmat bilan munosabat da bo’lishni 

turli din hamda  konferensiya vakillari  e’tiqodida aqidaviy  farqlar 

bo’lishiga qaramay ularning yonma-yon  va o’zaro tinch totuv 

yashashini anglatadi.Diniy tolerantlik to’la ijtimoiy  teng huquqlilik 

inson erkilligiga nisbatan zo’rlikni qaralovchi qarashlar va 

munosabatlarda  yaqqol namoyon bo’ladi”. 

---

Yoshlar faoliyati bilan bo’glab o’rganishga  harakt qilgan 

Z.R.Qodirova,A.J.SHaripov,V.Alimasov,E.karimova,SHmadyevalar 

birgalikda yozgan kitoblarida  quyidagi ta’rifni berganlar: 

“tolerantlik-bu xilma xillikdagi uyg’unlikdir.Bu jahon madaniyatining 

hilma hillligi, o’zligimizni namoyon qilish shallari va insoniy 

fazilatlarni ifodalash usullariga hurmat va uni qabul qilishdir ” 

   

Tolerntlik tushunchasiga  bir qadar kengroq qarash 

 

tadqiqotchi  

E.Karimova tomonidan berilgan tarifda uchraydi.unig fikricha 

“…tolerantlikodamlarga mehr muhabbat bilan qarash,ularni hurmat 

qilish insonning,moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini  qondirish uning 

shaxs sifatida  erkinligi va huquqlarini taminlash kabi g’oyalar bilan 

sug’orilgan diniy,falsafiy,huquqiy ahloqiy va shular kabi barcha 

insoniy  qarashlardan iborat  progressiv dunyoqarashning asosi bo’lib 

hizmat qiladi.”Tolerantlik tuhunchasiga psixologik nnuqtai nazardan 

tarif berish uning turli munosabatlarda  namoyan bo’lish 

hususiyatlaraini ochib berishga  harakatlar   ham 

mavjud.Jumladan,psixolog olima  profesor V.M.Karimova  shunday 

yozadi: “Psixologiya nuqtai nazaridan tolerantlik (lotincha- 

“tolerantia”-sabrlilik  –chidam insoniy bag’rikenhlikning  bir 

ko’rinishi yoki ifodasi  bo’lib,inson uchun yoqimsiz  nohush bo’lgan 

biror  omilga nisbatan  qatiy javobning  yo’qligi yoki uning 

kuchsizligini bildiradi.O’sha va ziyat yoki omil qanchalik shaxsga 

yoqmasa-da u bnga chidaydibosiqlik qiladi,kerak bo’lsa moslashadi. 

1995-yil 25-oktabrda,16-  noyabrda Birlashgan Millatlr Tashkiloti 

ta’lim fan va madaniyat masalalari   bo’yicha tuzulmasi YUNESKO 

---

Bosh Konfferensiyasining parijdagi yigirm sakizinhi sessiyasida “Biz 

birlashgan millat xalqlari ,,kelajak  avlodlarni urish halokatlaridan 

halos qilish istagi bo’lgan yana bir bor insonning asosiy huquqlariga 

shaniga  va inson shaxsining qadr qimmati ga nisbatan ishonchni  

tasdiqlab va shu maqsadlarda  bag’rikenglikni namoyon qilib  va 

o’zaro tinch va yahsi qoshnilar shil yashashga chaqiramiz”degan 

fikrlariga yodda tutish darajasi  inson huquqlari bilan bog’liq  bo’lgan 

xalqlar qabhul qilgan hujjatlarini”  qabul qilishlarini takidlaganlar 

Ana shu qabul qilingan hullatlardan biri “bag’rikenglik tamoyllari 

deklartsiyasi ” edi.Uning 1-moddasi “Bag’rikenglik tushunchasi’ deb 

belgilanib uning ma’nosi quyidagi to’rt bqismda ko’rsatilib  berilgan . 

1-modda .Bag’rikengliktushunchasi. 

1.1  Bag’rikenglik-bizning  dunyomizdagi turli boy madaniyatlarni 

,o’zini ifodalashning va insonning alohidaligini  namoyon qilishning 

qabul qilishning  va to’g’ri tushunishni  anglatadi.Uni 

bilim’samimiyat’ochiq muloqat hamda hur fikr,vijdon va etiqod  

vujudga keltiradi .Bag’rkenglik turli tumandagi birlikdir.Bu faqat  

ma’naviy burchgina emas,balki siyosiy huquqiy extiyoj 

hamdir.Bag’rikenglik-tinchlikka  erishishini  musharraf  qilguvchi  va  

urush madaniyatsizligidan  tinchlik madaniyatiga eltuvchidir. 

1.2   Bag’rikenglik- yon berish yoki hushomad emas. Bag’rikenglik-

eng  avvalo,insonning  universal huqulari va asosiy erkinliklarini  tan 

olish  asosida shakllangan faol munosabatdir.Hech anday vaziyatda 

ham bag’rikenglik ana shu asosiy qadriyatlarga  tjovuzlarning 

bahonasi bo’lib hizmat qilmaydi. 

---

  Bag’rikenglikni alohida shaxslar ,guruhlar va davlatlar  namoyon 

qilishi lozim. 

1.3 

Bag’rikenglik-inson huquqlarini  qaror toptirish 

,pluralizm,(shu jumladan,madaniy pluralizim) demakratiya va 

huquning tantanasi uchun ko’maklashishi majburiyatidir. 

Bag’rikenglik-aqidabozlikdanhaqiqatni mutloqlashtirishdan 

voz kechishini anglatuvchi va inson huquqlari sohasidagi 

halqaro-huquqiy hujjatlarda o’rnatilgan qoidalarni 

 

tasdiqlovchi tushunchadir. 

1.4 

Bag’rikenglikni namoyon qilish inson huquqlariga  ehtirom 

bilan hamohang,u ijtimoiy adolatsiz likka nisbatan sabr toqatli  

munodsabatda bo’lishni  o’z imon-e’tiqodidan voz kechish 

yohud  boshqalarning  etiqodiga  yon berishni anglatmaydi. 

Ushuni anglatadiki,har kim o’z e’tiqodiga amal qilishda 

erkindir  va har kim va boshqalar ham bu huquqqa  ega  

ekanligini tan olimog’i lozim. 

U yana shuni anglatadiki,odamlar o’z tabiatiga ko’ra tashqi ko’rinishi 

qiyofasi o’zini tutushi nutqi hulqi va qadriyatlari  jihatidan farqlanishi 

e’tirofga loyiqligi barobarida  ular dunyoda yashashga va  o’zlarining 

anashu individulalligini saqlab qolishga haqlidirlar.U yana shuni 

anglanadiki,bir kishining qarashlari majburan singdirilishi  mumkin  

emas. 

Keltirilgan hujjatdan  ko’rinib turibdiki, “bag’rikenglik” xalqaro 

ahamiyatga ega bo’lgan tamoyil hisoblanadi. Chunki bir qator 

yo’nalishlari  ma’no mazmuni ham xalqaro miqyosida inson 

---

huqquqlari ularning tinch o’zaro bag’rikenglikda hayot 

kechirishlariga qaratilgan. 

Bu  hujjatning yana bir muhim  jihati shundaki ,unda 

bag’rkenglikning chegaralari va huquqiy maqomlari ham beklgilab 

berilgan Professor Bekmurodov.VA E.Karimovalar “tolerantlikka 

munosabat bildirib quyidagicha yozadilar:  “Ijtimoiy-ruhiy tasnif 

talablariga ko’ra ,tolerantlikdarajasini ikkiga bo’lib o’rganish 

mumkin.” 

1,Anglangan tolerantlik 

2.Anglanmagan tolerantlik  

Anglanmagan tolerantlikda jamiyat yashayotgan kishilarning 

murosaviy turmush tarzi,kamolotga hamkorlikda intilishular o’rtasida 

o’zaro bir-birlariga bo’lgan qadr qimmat ifodalanadi.Anglanmagan 

tolerantlik esa ijtimoiy-ma’naviy qaramlik,intellektual turg’unlik 

holatlarida  jamiyatda yashayotgan kishilarning o’zlarini tutishlarida 

namoyon bo’ladi. 

Masalan yuz berayotgansiyosiy-madaniy  jarayonlar mohiyatini 

tushunib yetmaslik yoki tabiat hodisaklarini tushunmasliklari 

sababli,ularni taqdir taqozosi yuz berish muqarrar  hodisa sifattida 

talqin etish inertsion sabr-toqat qilishlari anglanmagan 

tolerantlidir.Mualliflarning bu fikriga asosan  qo’shilish 

mumkin.Shuning bilan bir qatorda ularda bir qator munozarali fikrlar 

ham borligini ta’kidlash lozim.Jumladan “anglangan” va 

 

“anglanmagan” tolerantlik o’rtasidagi kishilarning  u yoki bu  hodisa  

va jarayonlarga  bo’lgan munosabatlariga qarab farqlashda 

 

masalaning shunday  qo’yilishi to’g’ri bo’larmikan degan   savol   

---

kelib chiqadi.chunki, “… yuz berayotgan  siyosiy-madaniy  

jarayonlar mohiyatini tushunib yetmaslik yoki tabiat  hodisalarni  

tushunmasliklari sababli ularni  taqdir taqozosi  yuz berishi muqarrar 

hodisalar  sifatida  talqin etish,inertsion sabr-toqat  qilishlari  

anglanmagan tolerantlikdir ”-degan fikr ilgari surgan 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

1.2 Tolerantlik shakllanishining ijtimoiy-falsafiy va ma’naviy  –

ma’rifiy negizlari 

 

Jamiyat,inson,ijtimoiy guruh va millatlarning o’zaro munosabatlari  

murakkab  bo’lganligi,ularning  barqaror taraqqiyotiga  erishish 

masalasi insoniyat ongli faoliyati boshlangandan to hozirgi kungacha 

bo’lgan davrgacha  mutafakkirlari olimu ziyoli mnazariyotchi 

siyosatchi amaliyotchi  va oddiy insonlarning diqqat markazida  

bo’lib kelgan  va bundan keyin ham muhim masalalardan biri  sifatida 

qoladi. Bag’rikenglik goyalarining dastlabki  yozma g’oyalari 

xalqimiz  manaviyati madaniyati  davlatchiligini asosiy manbalaridan 

biri BO’Lgan zardushtiylikning “Avesto” kitobida tarannum etilgan. 

“Avesto” da ilgari surilgan “ezgu fikr,ezgu kalom,ezgu amal 

so’zlarining zamirida bag’rikenglik g’oyalari  o’z ifodasini topgan. 

Chunonchi ezgu fikr insonni kamolatga yetaklaydi,garazli niyatlardan 

holi bo’ladi. Ezgu so’z insonlarni o’zaro yaqinlashtiradi Ular 

o’rtasida yuzaga kelishi  mumkin bo’lgan  turli ziddiyat yohud  bir-

birini ko’ra olmaslik yovuzlik kabi salbiy holatlardan xoli bo’lishiga 

yordam beradi.Ezgu  amal esa bir tamondan,insonlarni,odamlarni 

mehnat qilish yaratuvchanlikka undasa ikkinchi tomondan mehnat 

orqaligina  inson faravon yashashligini  ko’rsatib beradi.” 

Ko’rinib turibdiki, bu tarixiy falasafiy asarda  tolerantlik goyalari 

o’zak goya hisoblanadi “Insonni hunarmand tilu zabonli  qilib 

yaratgan  tangriga olqishlar bo’lsin U insonni yamonlikka  qarshi 

kurashsin,uni nest-nobud etsin, deb barcha  mavjudotga rahbar  va 

sarvar etdi.”Tolerantlik goyalari islom talimotida  ham o’z ifodasini 

---

topgan .Uning muqaddas kitobi QUR’ONI Karimdan boshlab 

hadislarda hamda  tasavvuf ta’limotida bagrikenglik  goyalari ilgari 

surilgan  Mehmat bilan hayot kechirishni  o’zining hayot mazmuni 

deb hisoblagan insonda  ham, hallollik,samimiylik, mehr-oqibat va 

bag’rikenglik tuyg’ularini  mustahkamlamaydi.Islom dinida tinchlik 

va hamjixatlik goyalari ham  katta o’rinni egallagan.Bag’rikenglik 

goyalari  o’zbek xalqining buyuk merosi bo’lgan 

“Alpomish”,go’ro’g’li kabi dastonlarida  o’z ifodasini 

topgan.Ajdodlardan avlodlarga  meros bo’lib kelgan bu noyob  

dostonlar xalqning  ong tafakkurining   mahsuli hayot kechirishi  

turmush tarzi,orzu umidlarini o’zida mujassamlashtirgan Bu 

dostonlarda do’stlik,mehr-muhabbat  dushmanga nafrat vatanni 

ulug’lash  xalq manfaatlari yo’lida hatto  jonini ham ayamaslik kabi   

ulug’ qadriyatlar drajasiga  ko’tarilgan goyalar ilgari  surilganligini 

ko’rish mumkin.Aslida ham bag’rikenglik  g’oyalrini ajdodlarimiz 

bugungi avlodlarga yana dastonlar orqali meros qilib qoldirilgan   

desak to’g’ri bo’ladi.Haqiqatdan ham alpomish,gorogli va boshqa 

dostonlari  o’zbek xalqining yuksak manaviyat ,insonni 

uluglash,do’stlikni qadrlash,vatanniu  yuksak darjada 

kuylash,muhabbatga sadoqatni tarannum etishni o’zida aks ettirgan 

manaviy  meroslardan birini tashkil etadi.Bag’rikenlik goyalari 

taraqqiyoti ix-xii  asrda O’rta Osiyoda  fan va madaniyatning gullab 

yashnashi bilan  bogliq holda  kechganligida ko’rish mumkin.Bu  

davrda  bu zaminda yashagan muhammad muso al-Xorazmiy Abu 

rayhon beruniy  Abu nasr Farobiy  va boshqa  allomalar  

fan,manaviyat va madaniyatni  grivojlantirish bilan omma oldiga 

---

ongli tafakkurining  taraqqiy qilishga mamlakatlar  va xalqlar 

o’rtasida do’stlik aloqalarining mustahkamlanib  borishga katta hissa 

qo’shganlar.Xorazmiy o’zining  mashhur al jabrlari bilan matematika  

taraqqiyotida yangi oliy matematika  bosqichiga oaso solgan edi. 

Umuman olganda jahonda  fan yutuqlari har dolim ham 

umuminsoniyatga hizmat qilgan umuinsoniyat mulki bo’lib 

 

kelgan.Fan ana shu yo’l bilan Xalqlar va mamlakatlatni  o’zaro 

yaqinlashtirib kelganligini ko’ish mumkin  Hatto l xorazmiyning  

ilmga bo’lgan munosabatlarida ham ko’rish  mumkinki u turli 

ilmlarning o’zaro bog’liqlik g’oyalarini  ilgari surib butun 

insoniyatning   o’zaro bog’liq ekanligiga   ham ishora qilgan 

deyishimizga to’la haqlimiz U turli ilmlar bir-birini  inkor va istisno 

egallaydi, Balki o’zaro biri bilan bog’liq  va dunyoni bilishga hamda 

baxt-saodatga erishashga  xizmat qiluvchi yagona xalqni  tashkil 

etadi”. 

Keltirilgan bu fikrdan ko’rinib turibdiki AL Xorazmiy ilm hayot xalq 

manfaati va tarqqiyot g’oyalarini  o’zaro uyg’unlikda ko’radi Bu 

bilan  u insonlarni bir biri bilan  o’zaro bogliq holda  rivolanishi 

mumkinlagi goyasini ilgari suradi  Bu davrning yana bir mutfakkiri 

Abu ryhon beruniy XISOBLNADI.Buyuk jdodlrimiz ABU Rayhon 

Beruniy o’zining aqliy salohiyi yuksak ilm sohibi qalbida mavjud 

urgan bag’rikenglik tuygulari bilan xalqimiz ongi va tafakkurida  

bag’rikenglik ruhiytining rivojlanib borishig katt hiss qo’shgn 

 

ajdodlrimizdan biri edi. Beruniyning bag’rikenglik goyasining 

umuminsoniytga    hizmat qilayotgan kshfiyotlarida  u ilgri surgan 

falsafiy  goyalarida ham o’z ifodasini topganligini ko’rish mumkin.U 

---

o’z asarlarida adolat,insong hurmat mehnatni ulug’lashdo’stlik 

hamdardlik o’z yurtiga ,xalqiga sdoqat goyalrini  ilgri surgan. 

Bag’rikenglik goyalarining negizlri haqida fikr yuritganimizda  buyuk 

bobomiz o’zbek sheriyatining sultoni Alishwer navoiyni ijodini va 

faoliytini  alohida takidlshimiz lozim.AlisherNavoiy butun umri 

davomida yozgn sherlarid oddiy insonlarning baxtli  saodtli   

bo’lishini,adoltning qaror topishinni insonlarning tinchligini va 

farovon hayot kechirishini  trnnum etdii.U bir- biriga dushman bolgan 

oddiy insonlar bilan hukmdorlarni kelishtirishga hukmdorklarni 

 

xalqqanisbtan dolatlui bo’lishg chqirib yashadiBobur Mirzo   v ulardn 

keyin  yashb ijod qilgan  Ogoxiy,Komil Xorazmiy  va Feruz kbi  

ulkan shoirlar hayoti ijodi oddiy insonlr manfaatini ko’zlab amalga 

oshirilgan  iahlarning zamirida  bagrikenglik goyalari  turganligini 

ko;rish mumkin Zero bagrikenglik nafaqat  goya shuningdek u hayot 

faoliyti orqali  namoyon bo;ladign ma;naviyat hamdir. 

Millatimiz,bagrikenglikning ildizlri n shu mnviytga  borib taqladi  

Ongimizda mavjud bo’lgan bag’rikenglik g’oyolari   manaviyatdan 

bahra olgan  ularni o’ziga singdirgan    desak to’g’ri bo’ladi. 

 Bag’rikenglik g’oyolari  hr doim  yovuzlik ustidan g’olib kelib 

chunki uning zamirida oddiy insonlr m’arifatprvar siyostchi dvlat 

arboblri adbiyot san’at arboblari, olimu zukko nazaryotchilarning 

qrashlari umumxalq manftlri biln uyg’unlshib ketgan. Ushbu ijobiy 

manbalr tasirida millat ongida  bag’rikenglik tuyg’ulri rivojlnib 

borgan.Bag’rikenglik traqqiyotidan  Turkistonda Xix asrning 

jadidchilik hrakatida o’z ifodasini topdi.Bu harakatdagi bag’rikenglik 

g’oyalari shunday ediki,bu harakatdan ko’zlangn maqsad 

---

Turrkistonni chorizm bosqini ularni zo’ravonligidan ozod qilish.Bu 

o’lkada yashayotgan xalqlarning mustaqil bo’lib yshashlariga erishish 

edi.Ammo ular bu maqsadni amalga oshirishda qurol bilan emas blki 

mariftni ko’tarish xalqning ongini oshirish yo’lini tanlaganligida 

namoyon bo’lgan edi.Jadidchilik hrakatining asoschilridan biri uning 

Turkistond keng quloch yoyishiga fidoyilik ko’rstgan Ismoilbek 

Gaspaerali mustaqillikga erishishda eng avvalo xalqning ongini 

o’stirish uni jaholatdan qutqarish va ularni yagona maqsad yo’lida 

birlashtirish zarurligi g’oyasini ilgari surgan edi.Xatto u bosqinchi 

russiya o’z qo’l ostidagi xalqlar biln hamkorlik qilishi g’oyasini ham 

ilgari surgan edi.Jadidchilik harakatidagi bag’rikenglikning yana bir 

muhim ko’rinishi shunda bo’ldiki bu harakatning ko’zga ko’ringan 

vakillari Turkiston xalqlarining millatidan qatiy nazar mustaqillik 

yo’lida hamkor bo’lishlri lozimligi g’oyalarida o’z ifodasini topgan 

edi.Jumladan bu harakatning ko’zga ko’ringan arboblaridan biri 

Muhammad xo’ja Behbudiy edi.Proffessor Begali Qosimov bu haqida 

shunday fikir bildirgn edi “bu qadim otlar yurtini unda yashab turgan 

barcha qon qarindoshlar millatlarning birligi bilangina saqlab qolish 

mumkinligini teran angldi.” 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

2 

bob Ksb hunar kollejlari o’quvchilarida torelntlik sifatlrini 

shakllantirish shkl v usullari. 

2.1 Tolerantlikning shakllari va uni kasb hunar kollej o’quvchilrida 

shkllantirish usul va vositalari 

Tolerantlik hissini rivojlantirish ta’lim sohasi uchun bosh maqsadlardan 

biriga aylanib borrmoqda.Ayni shuni o’zi ham tolerantlik masalasi 

so’ngi yillarda pedogogika fnlari doirasida dolzarb muammoga 

aylanmoqda. 

Tolerantlik  shakllanishi murakkab jarayon bo’lib,millatlr taraqqiyoti 

uchun zaruriy ehtiyoj sifatida turli darajda rivojlanib bordi.Bir qator 

olimlar tolerntlikning turli shakllarini mavjudligi g’amini ilgari surib 

kelmoqdalar. 

Millatlar aro tolerantlik deganda munosabtlar aro hususiyatlar 

tushuniladi.Bunda, birinchidan hr bir millatning bir biriga nisbtan 

ijtimoiy munosabarlarig ta’siri.Ikkinchi tomondan esa na shu 

munosabatlarni butun bir dvlat ravnaqiga ta’siri nazarda 

tutiladi.Boshqacha aytganda millatlar aro munosabatlarning 

ijtimoiylshuvi jmiyat ravnaqiga milliy mustaqillikni ynada 

mustahkmlashga ta’siri asosida millatlarning o’zaro 

integrallashuvi,fikirlar o’zgarishi yotadi, deb hisoblanib,bu ijtimoiy 

munosabatlarning transformatsiyasi davrida katta ahamiyat kasb 

etadi.O’zbek millatidan tashqari boshqa millat vakillari ham  vatn 

mustaqilligida o’zlarining ijtimoiy maqomlariga ega bo’ladilar.Endilikda 

tolerantlar inson his tuyg’ulari v etiqodlariga ikki yoqlama ta’rif bera 

olish imkoniyatida foydalanmoqda.Birinchidan,miliy madaniyat 

---

hususida “O’zbekchilik” “Bag’rikenglik kabi  tushunchlr” yoshlar 

tomonidan o’z o’zidan yoki tarqoq holda o’lashtirmasdan balki jamoalar 

shahar qishloq mahalla va boshqalar tomonidan hr bir  farzandning o’ 

millati vakili sifatida o’zligini anglashiga yordam bermoqda.Bu bola 

dunyoqarashi faoliyati ijtimoiylashib,u ka uka mahalladosh sinfdoash 

kabi milliy tushunchalarga ega bo’lib odob axloq milliy  va millatlar aro  

muloqot hamda munosabatlrning mdaniy meyorlarini o’zlashtirib 

bormoqda.Keng ma’noda esa farzandlarning yoshiga mos ijtimoiy 

foydali mehnatga tortilishi,ijtimoiy topshiriqlarni bajarishga jalb qilishi 

orqali u turli yo’nalishda ijtimoiylashib bormoqda.Natijada milliy axloq 

meyorlarini o’z ongida singdirgan xolda ijtimoiy hayotga tayyorlnib  

milliy o’zlikni anglsh imkoniyatini kengaytiradi.Tolerantlik aynan mana 

shu jarayonida rivojlnib boradi.Farzandlar ongidasi o’zlikni anglash 

ularning ozod shaxs ekanligidan dalolat beradi va boshqalarni anglash 

qobiliyatiga aylanib bir birlarig yaqinlashuv jarayoni sodir 

bo’ladi.Ularning dunyoqarashida mavjud bo’lgan ikkinchi yo’nalish 

boshqalarni anglash bo’lib u ongni ijtimoiylashuv jrayoniga olib 

keladi.Xalq ma’naviy taraqqiyotining muhim tarkibiy qismi bo’lgan 

milliy o’zlikni anglash uning o’z madaniy mulkiga vorislik ongini 

mustahkamlaydi.Milliy o’zlikni anglash tolerantlikga mos holat bo’lib u 

shahsning boshqa millatlarga munosabatini nafaqat o’ millatining 

merosiga va madaniy boyliklariga balki boshqa halqlarning ham 

manaviy boyliklariga samimiy munosabatlarini shkllantiradi.O’zbekona 

milliy qadriyatlar negizini ifodalovchi o’zbek halqi fazilatlri turkumi 

tolerantlikni ifodalovchi omillaridan  bo’lib,undagi hayo,ibo, kattalarga 

hurmat,kichiklarga izzaat,mehmondo’stlik,ota onani ulug’lash, o’z 

---

manfatini ijtimoiy manfaatlaridan ustun qo’ymasligi,boshqalarning htti 

harakatlariga toqat qilish kabi fazilatlar har qanday tolerantlik yo’nalishi 

sosining ta’minlaydi.Tolerantlikga hos o’zlikni anglagan kishi millatni 

boshqalar tomonidan kamsitilishiga yo’l qo’ymaydi.Bu faqt oliyjanoblik 

tuyg’usi bo’lib qolmasdan balki uning hulq atvorini axloqini siyosiy 

manaviy pokligini,burch huquqiga o’z halqi va uning muqaddas 

 

manbalari boyligi kabilarga  munosabatini belgilab beradi.Tolerntlikning 

har  qanday shakllaridagi munosabat tizimlarini ochib berishdan bir 

biriga bog’liq quyidagi uch jihatini ya’ni.1.Komuniqativ 2.Persevtiv 

3.Interaktiv  jihatlrini nazarda tutish kerak. 

Tolerntlik hususida to’g’ri tashkil qilingan ta’lim tarbiya viy 

tadbirlarning suhbat savol jvob kabilarning ahamiyati katta 

bo’lib,birinchidan ular orqali jamoa ichidagi munosabatlar tizimini 

chuqurlashtirib borish ularda hayot mazmuni sifatida foydalanishda 

faqat ijobiy yo’naltirish mumkin.Bu jarayonda  shaxsiy qiziqishlarning 

umum qiziqishlarga aylantirishning do’stlarning kamchiligini tanqid 

qilib ,o’zi ham tanqidga nisbatan to’g’ri munosabatda bo’la bilishga 

boshqalar tolerantligiga etibor qilib, ular tomonidan ifodlanadigan 

tolerantlik talablariga sabr toqat bilan  bo’ysuna olish qobiliytiga ega 

bo’lishga ehtiyoj tug’iladi. Jmoa guruh ichidagi tolerantlik 

munosabatlarining bunday murakkab tizimi tolerantlik holatlarini amaliy 

bajarish jarayonlarida milliy ong hususioda uning mazmun mohiyati 

ifodasi yuzaga keladi v bo’lg’usi ksb egalarid shunga muvofiq 

jamoatchilik sifatlarini tarbiyalashda asosiy vazifani o’taydi.Ikkinchidan 

milliy ong tizimida tolerantlik yo’nlishlari shakllanishi jarayonida 

yoshlarning ma’lum bir jamoa tolerantlik hususida boshqa bir 

---

jamoalarga bog’liq bo’lib, qoladi.O’zbekiston halqlari hayot tarzidan 

kelib chiqib shuni aniq aytish  mumkinki har bir millt har bir hlq o’z 

hayot tarzini keljagini  ajdodlrning tarixiy tajribasi asosiga quradi.Xech 

bir xalq begona   andozalar  asosida erkin yashab taraqqiy eta 

olmaydi.Buni tarix tastiqlaydi.Lekin o’zbekistondagi millatlar aro 

do’stona hamkorlikka asoslanib mnfaatlar uyg’unligi ulrda  o’zlariga xos 

tolerantlik faollashtirib, O’zbekistonning mustaqilligini  yanada   ynd 

mustahknmlashg  yo’nltirilgnligidadir.  Bu yerda  yurt hyotining hr bir  

hondon hyoti,tartib intizom qoidalri manfaatlarig  moslashtirilganligi 

tolerantlikning  asosiy yo’nlishi hisoblanadi  Hr bir xonadon ‘zolari 

O’Zbekistonning  tabiiy jug’rofiy  shart sharoiti tarixiy tajribasi milliy 

fel atvori bilan bog’liq tarzda yashar ekan davlat ham ularning baxtli 

saodatli yashashlari uchun turli imkoniyatlarni yaratib beradi, zero 

xalqning tinch totuvligi dvlat rivojining asosi hisoblnadi. Asrlar 

davomida O’zbekistonda yashab faoliyat ko’rsatgan xalqlarning o’zaro 

siyosiy, ma’daniy ijtimoiy aloqalari hamjihatligi bugungidek yorqin 

bo’lgn emas. O’zbekistonda yashovchi turli millat vakillari umummilliy 

ma’daniyati bilan bir qatorda, o’zlarining milly onggiga hos 

ma’daniyatlar mazmun mohiyatini rivojlantirib borish imkoniyatiga ham 

egadir. Vatan tushunchasi keng qamrovli, ko’p ma’noli bo’lib, shaxs o’z 

ma’naviy kamolot darajasiga ko’ra ijtimoiy falsafiy tushunchalarga 

egadir. Aynan ana shu tushunchalar ma’naviy qadriyat sifatida inson 

ongida har xil ko’rinishd tarannum topadi. Ijtimoiy muhitdagi, ijtimoiy 

vaziyatdan kelib chiqib, turlicha  talqin etiladi. Agar bularning barchasi 

e’tiborga olinmasa, qiyosiy tahlillar o’tkazilmasa yosh avlodlar ruhiga 

singmaydi. Natijada oddiy bir shior darajasida qolaveradi-“Vatan” degan 

---

so’zning mazmun mohiyatini anglab olgan holda faoliyat yuritish 

tolerantlik yo’nalishi sifatida, vatanni sevish, unga xizmat qilish, uni 

ardoqlash kabi majburiyatlarni keltirib chiqarar ekan, demak, Vatan 

manfaatlarini ko’zlab xizmat qilish, Vatan manfaatlari bilan o’z 

manfaatlarini uyg’unlashtira bilish, ijtimoiy manfaatlar uyg’unligini 

ta’minlashni, Vatan ravnaqini, insonlar baxt saodatini nazarda tutadi. 

Shu ma’noda o’zbekona tolerantlik, Vatan tushunchasi o’zi fuqarosi 

hisoblangan mamlakatga taalluqli ekanligini unutmaslikdan iborat 

bo’lib, mahalliychilik, olia, qarindosh-urug’ manfaatlarini xalq va millat 

manfaatlaridan ortiq bilish, ularni bir biriga zid qo’yish, ma’naviy 

nokastlik nishonalaridandir. Tolerantlik yo’nlishiga ko’ra Vatan 

tushunchasi mamlakat, milliy davlat bilan tengligi, ona zamin va 

millatlarning millat tushunchasi asosida uyg’unlshishidadir.  

  Millat tuyg’usi, undan manfaatini seza olmagn insonda o’z oilasi 

tug’ilib o’sgn shahar, qishlog’iga intilish bo’lishi mumkin. Lekin u keng 

ma’nodagi Vatan bo’lmaydi, fidoiylik darajasidagi Vatan tuyg’usi unga 

yod bo’ladi, chunki u faqat o’z manfaatini ko’zlab, xalqi, Vatani 

manfaatlarini chetlab o’tadi. Vatan turli xalqlar eltarlar umumlashgan 

diyor sifatida bu yerda yashovchi har bir shaxsning, har bir millarning 

qon qoniga singib ketgan tuyg’u bo’lib, uni sevishga ehtiyoj tug’diradi. 

Bu yerda shaxs vujudga keladi, ma’naviy kamolot, yuksak ma’sulyat 

hissi shakllanib, o’z manfaatlarini xalqi, Vatanni manfaatlari bilan 

uyg’unlashitirshga qaratilgan tolerantlik yo’nalishlari kengayib, 

umulashib boradi.  

  Insonning tabiatga munosabati iqtisodning asosini tashkil etadi, chunki 

u o’z aql zakovati bilan tabiatni o’ziga moslashtirar ekan, tabiatning 

---

qarama-qarshiliklari asosida o’z tabiatini ham o’zgartirdi.  Natijada  

yangidan yangi ehtiyojlari paydo bo’ldi.Lekin bugungi kunda hr bir 

inson o’z  moddiy manfatlrini  ehtiyojlarini qondirish  uchun fqat tbit 

emas blki, o’zga insonlar bilan hm turli   munosbatlrga kirishdi. Natijada 

bir-birlarining  ehtiyoj va manfaatlarini  vatan tuygusi asosida  qondira 

olish imkoniyati   paydo bo’ladi.Bunday munosabatlar  maqsadi 

yo’nlishidan  kelib chiqib tolerantlikning  ham turlicha  yo’nalishlari  

shakllanib boradi Har qanday  yo’nlishidagi munosabatlarida  mulk 

tushunchasi  taklif va talab maanfat nisbati asosiy nuqtalardan 

hisoblanib iqtisodiyotga  nisbatan ham  shakllanib boradi. Natijada 

tolerantlik tushunchasi odamlar jamoasidagi iqtisodiy munosabatlarning 

turli darajada va yo’nalisharida xuddi shu munosabatlarga xos bo’lgan 

manfaatlar orqali tolerantlik yo’nalishlari darajalarini aniqlash mumkin. 

Ularning bir birlari bilan uyg’unlashgan iqtisodiy manfaatlariga 

asoslangan munosabatlarda toleratlikning o’rni ifodalanib boradi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

2.2 Tajriba sinov natijalar tahlili.  

  Bitiruv malakaviy ishi maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan  holda 

Hazarasp pedagogika kasb hunar kollejida eksperiment o’tkazildi. 

Pedagogik eksperiment o’tkazish tartibi aniqlandi. Eksperiment 

o’tkazish bo’yicha reja tuzildi . Tadqiqot izchilligi, vaqti, joyi belgilandi. 

Tushunchalar tizimi ishlab chiqildi. Pedagogik eksperiment o’tkazishdan 

maqsad tadqiqot ishida ilmiy farazning amaliy asosda ekanligini 

tekshirib ko’rishdan iborat edi. Eksperiment davomida qo’yilgan 

vazifalar amalga oshirildi. Eksperimentning ilmiy va amaliy asoslarini 

o’tish maqsadida tadqiqot mavzusi bo’yicha ilmiy, uslubiy adabiyotlar 

o’quv qo’llanmalari monografiyalar o’rganib chiqildi.  

  Hazarasp pedagogika kasb hunar kollejida o’quvchlarning bag’ri 

kenglik, mehmondo’stlik, sahiyligi, mehr oqibatliligi, hamkorlik, 

hamfikrlilik, millatlararo totulik sifatlari o’rganildi va tahlil qilindi. 

To’plangan material umulashtirildi, qayd qilindi. O’rta maxsus kasb 

hunar kollejida o’quvchilardan tolerantlik sifatlarni shakllantiishda 

ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni o’rni, darsdan tashqari vaqtdagi 

mashg’ulotlarda o’quvchilarning tolerantlik sifatlarini shakllantirishdagi 

ijtimoiy pedagogik ahamiyati masalalari o’rganildi va tarbiyaviy soatlar 

mavzularida va muayyan tadbirlar tizimi ishlab chiqildi. Ushbu ishlarni 

amalga oshirish uchun uslubiy ko’rsatmalar tayyorlandi. Eksperiment 

obyekti sifatida Hazarasp pedagogika kasb hunar kolleji 101 jismoniy 

tarbiya nazorat maqomini, 102 boshlangich ta’lim eksperimental guruh 

maqomini oldi. Hazarasp iqtisod kasb hunar kollejida buxgalteriya 101-

102 guruhlarida o’tkazildi.  101 guruh nazorat maqomini va 102 guruh 

eksperimental guruh maqomini oldi. Eksperiment jarayonida 

---

sinaluvchilar soni va tajribalar miqdori aniq belgilab olindi. Har ikki 

guruhda o’quvchilar soni teng miqdorda tashkil qilindi. Eksperiment 

guruhlarda respondentlar soni 54 kishini va nazorat guruhlarida 

sinaluvchilkar soni 55 kishini tashkil qildi. Jami eskperimentda 

qatnashuvchilar soni 109 kishini tashkil qildi. Eksperiment o’tkazish 

uchun qulay shart sharoitlar yaratildi, tajriba ishlari olib borildi. Tajriba 

ishlari olib borish va natijalarni qayd qilish uchun usullar ishlab chiqildi. 

Esperimental guruhlarda biz taklif qilgan dars ishlanmalari, tadbir 

rejalari va uslubiy tavsiyalar asosida ish olib borildi. Nazorat sinflarida 

esa ta’lim tarbiya ananaviy pedagogik jarayonlarda olib borildi. 

Eksperimentning nazariy qidiruv bosqichida tadqiqot mavzusi bo’yicha 

adabiyotlar tahlil qilindi. Hazarasp pedagogika kasb hunar kollejida 

Saidjalolova Salomat rahbarlik qilayotgan guruhlarni o’quvchilari 

o’rganildi. Oila psixologiyasi, umumiy psixologiya, sport psixologiyasi 

fanlaridan dars mashg’ulotlari kuzatildi. Hazarasp iqtisodiyot kasb hunar 

kollejida Rahimova Intizor, Abdirimova Sanobar rahbarlik qilayotgan 

guruhlarni umumiy psixologiya fani dars jarayonida kuzatildi. Bu 

jarayon 2011-yil noyabr, dekabr oylarida amalga oshirildi. Biz 

guruhlardagi o’quvchilarning tolerantlik sifatlari ya’ni sahiylik, 

mehmondo’stlik, mehr-oqibatliligi, murosalik, hamfikrlik, millatlararo 

totuvligi tahlil qilindi. Faoliyatni o’rganish davomida ma’lum bo’ldiki 

o’quvchilarning tolerantlik sifatlarini shakllantirish jarayonida bir qator 

muammolar mavjud. Bular: 

1) O’quvchilarda tolerantlik sifatlari to’liq shakllangan emas. Buning 

asosiy sababi dars va darsdan tashqari vaqtda tolerantlik 

tushunchasi to’liq olib borilmaganligidir.  

---

2) O’quvchilar manaviy-marifiy tadbirlarga qatnashishi sust. Bu esa 

o’z navbatida kasb hunar kollejlarida o’quvchilarni tolerantlik 

sifatlari shakllanish jarayoni to’gri tashkil etilmaganidan, darsda va 

darsdan tashqari mashg’ulotlarda, tadbirlarda tolerantlik bo’yicha 

yetarli ma’lumot berilmaganligi shaxsni o’rganish bo’yicha chora 

tadbirlar ishlab chiqilmaganligi oilaviy shart sharoitlari to’liq 

o’rganilmaganligi bilan izohlandi. Eksperimentning 

umulashtiruvchi 2-bosqichida nazorat va eksperimental 

guruhlarda, tarbiyaviy soat va tadbirlarda biz tomonimizdan taklif 

etilgan dars ishlanmalari va ularni faoliyatini samarali qo’llash 

bo’yicha uslubiy tavsiyalar asosida ish olib borildi. O’quvchilarda 

tolerantlik sifatlarini shakllantishda manaviy-marifiy tadbirlarni 

o’rni juda kattadir. Muhim sanalarga bag’shlangan tadbirlar 

o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini shakllantirishga xizmat qiladi. 

Tolerantlik umuminsoniy qadriyatlar tizimida alohida o’ringa ega 

bo’lib, uning millatlararo diniy konfensiyalararo va insonlararo 

qadriyatlar sifatida amalga oshirish millatlar taraqqiyotiga xizmat 

qiladi. Chunki turli manfaatlarga ega bo’lgan millat, elat va xalqlar 

o’rtasida o’zaro jibslilik samimiylik va do’stona munosabatlarga 

amal  qilinsagina yuzaga keladigan har qanday muammolarni hal 

qilishi mumkin. Ana shu ma’noda ham kasb hunar kolleji 

o’quvchilarida tolerantlik sifatlarini rivojlantirish, mustahkamlash, 

bir tomondan millatlarning o’zaro totuvlikda yashashlariga, 

ularning yuzga keladigan muammolarini hamjihatlikda hal qilishda 

amaliy ahamiyatga ega bo’ladi. Ikkinchi tomondan umuminsoniy 

qadriyatlarning tobora ommoviylashib borishiga xizmat qiladi.  

---

Kasb-hunar kolleji o’quvchilarining tolerantlik sifatlarini 

shakllanganlik darajasi quydagi mezonlar asosida aniqlanadi.  

1.  O’quvchilarda sahiylik, mehmondo’stlik, mehr oqibatlilik 

sifatlarini shakllanganligi; 

2.  O’quvchilarda murasalilik,hamkorlik, hamfikrlilikni 

shakllanganligi; 

3.  O’quvchilarda millarlararo totuvlik sifatlari tarkib topganligi; 

Eksperiment 

bosqichlari 

Topshiriqlar 

Nazarot 

guruhlari 

Eksperimental 

guruhlar 

Qayd etuvchi 

eksperiment 

I 

II 

III 

18% 

24% 

16% 

17% 

23% 

16% 

Tajriba 

umulashtiruvchi 

eksperiment 

I 

II 

III 

19% 

25% 

14% 

27% 

33% 

23% 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Xulosa 

Fuqarolik jamiyatini qurish jarayonida shaxs, millat va xalqlar 

o’rtasidagi munosabatlarning barqaror taraqqiyotini 

ta’minlashning muhim omillaridan biri sifatida toleratnlikni 

rivojlantirib borishni talab qiladi. Chunki tolerantlik insonlar 

millatlar, ijtimoiy guruhlar, shaxslar va turli diniy e’tiqodlardagi 

kishilarni bir-biri bilan bog’lab, ular o’rtasidagi munosabatlarda 

do’stona munosabatning yuzaga kelishi va mamlakatning 

barqaror rivojlanishini ta’minlaydi.  

1. Kasb hunar kollejlari o’quvchilarida tolerantlik sifatlarini 

shakllantirish muhim pedagogik muammodir. Zero, Vatan 

tinchligi, farzandlarning inson bo’lib voyaga yetishi 

tolerantlik sifatlariga egalik darajasini katta ahamiyatga 

egaligi.  

2. Kasb hunar kollej o’quvchilarida tolerantlik sifatlrini 

shakllantirish aniq maqsadga yo’naltirilgan hamda muayyan 

obyekt tashkil etilishi lozim bo’lgan pedagogik faoliyat 

jarayoni sanalib , u individual xususiyatlarini namoyon etish 

bilan birga ijtimoiy xususiyatlari ham kasb etadi.  

3. O’quchilarning tolerantlik sifatlarini shakllanganlik darajasini 

aniqlashga xizmat qiluvchi mezonlarning ishlab chiqishi 

ushbu yo’nalishda tashkil etilgan pedagogik faoliyat yakuni 

samaradorligini belgilovchi muhim ko’rsatkichlardan biri 

bo’la oladi.  

4. Kasb hunar kollejida o’quvchilarni tolerantlik sifatlarini 

shakllantirishga yo’naltirilgan faoliyatni turli shakl, metod 

---

hamda vositalar yordamida olib borish, ularning rang barang 

hamda qiziqarli bo’lishini taminlabgina qolmay balki 

shuningdek tadbirlar samaradorligini kuchaytiradi.  

Kasb hunar kollejida o’quvchilar tolerantlik sifatlarini 

shakllantirishga qaratilgan faoliyatning ma’ruza, suhbat, 

uchrashuv, bahs, munozara, davra stoli, ko’rik tanlov kabi 

shakl, kuzatish, og’zaki bayon etish, manbalar bilan ishlash, 

treyning, namoyish etish, namuna ko’rsarish kabi metodlar, 

shuningdek so’z yuritilayotgan muammo borasida tashkil 

etilayotgan ta’lim tarbiya, milliy va umuminsoniy 

qadriyatlar, milliy-madaniy meros namunalari ommoviy 

axborot vositalari imkoniyati bilan boyitilishiga erishish 

kutilgan natijalarni beradi.  

5. Tadqiqot muammosi doirasida tajriba sinov ishlarini tashkil 

etish jarayonida yuqorida bayon etilgan holatlarni hisobga 

olish evaziga muayyan soha xususiyatlariga erishiladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 

1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.”O’zbekiston” T.2010, 

40 bet.  

2. “Ta’lim to’grisida” O’zbekiston Respublikasining Qonuni. T, 

1997. 10 bet.  

3. O’zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milly dasturi”, 

T.1997.  

4. Bag’rikenglik tamoyillari Dekloratsiyasi YUNESKO bosh 

konferensiyasining 28-sessiyasida qabul qilingan( 1995, 16 

noyabr, Parij) 1 nashr uchun ma’sullar : A.Saidov, K.Jurayev-T, 

YUNESKO, 1999 

5. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’grisida (yangi tahriri) 

O’zbekiston Respublikasining Qonuni- T. “Adolat”, 1998 

6. Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot- 

pirovard maqsadimiz. T, “O’zbekiston”, 2000 

7. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. T. 

“O’zbekiston” 2001, bet 12 

8. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 

“O’zbekiston”, 2002 

9. Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l demokratik taraqqiyot va marifiy 

dunyo bilan hamkorlik yo’li. T. “O’zbekiston”, 2003 

10. 

Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz jamiyatni 

demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va 

isloh etishdir. T. “O’zbekiston”, 2005 

11. 

Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. T. 

“Manaviyat”, 2008, 6-7 bet 

---

12. 

Abdilov O’. Milliy g’oya va ma’naviy omillar. 

T.”Ma’naviyat”, 1999 

13. 

Athamdjanova A.R. Tolerantlik psixologik muammo sifatida. 

Respublika ilmiy amaliy konferensiyasi. T. 2012, 212-215 bet 

14. 

Alisher Navoiy. Mahbub ul-qulub-T. G’ofur G’ulom 

nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1993- 62 bet 

15. 

Bekmuradov M, Karimov E. Sabr – millat qadriyati (O’zbek 

mentalitetida tolerantlik xususiyati).- “Jamiyat va boshqaruv” 

jurnali, 2011, 11-bet 

16. 

Husniddinov J. O’zbekistonda diniy bag’rikenglik. T.: “Islom 

universiteti” 2006 – 8-bet  

17. 

Hasanov S. Xorazm manaviyati darg’alari . T.: “Adolat”, 

2001. 55-bet 

18. 

Hamidov H. “Avesto” fayzlari (ilmiy muharrir: N.Kamilov). 

T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi, 2001. 30-bet 

19. 

Imonnazarov M. Milliy ma’naviyatimizning takomil 

bosqichlari- T.: “Sharq”, 1996 

20. 

Karimova E. O’zbek tolerantligi – T.: “Aloqachi”, 2005. 18-

16 bet 

21. 

Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda.  – T.: 

O’zbekiston, 1999. 23-bet 

22. 

Karimova V. Oila va jamiyat Ta’lim tizimida ijtimoiy - 

gumanitar fanlar. 3-son 2007. 62-bet  

23. 

Karim Tohir. Milliy tafakkur taraqqiyotida (“Avesto” 

zaminlarida to XXI asr boshlarigacha ) T.: “Cho’lpon”, 2003. -49-

bet 

---

24. 

Muradov M, Ergashev A. “Alpomishnoma” (birinchi kitob 

Surxondaryo talqini) masul muharrir professor Hakimov N- T.: 

“Mehnat”, 1999, 70-bet 

25. 

Qodirova J, SharipovA. Karimov E, Tolerantlik madaniyati – 

davr taqozosi 

26. 

Qodirova J. Yoshlar ijtimoiy faolligi va tolerantlikni 

yuksaltirishning ijtimoiy – falsafiy masalalari. – T.: “Falsafa va 

huquq instituti nashriyoti”. 2006. 212-bet 

27. 

Yunusov M. Komil Xorazmiy davri, hayoti va ijodi. –T.: 

O’zbek badiiy adabiyoti, 1960, bet 69-70 bet 

28. 

O’zbekiston Respublikasi va inson huquqlari bo’yicha 

Xaqlari shartnomalar ma’sul muharrir A.Saidov. – T.: “Adolat”. 

2002. 261-263 bet 

29. 

O’zbekistonda tolerantlik jarayoni. M. Xajiyeva. “ABU 

Matbuot Konsalt” T.: 2008, 87-90 bet