Ega ergash gapli qo`shma gaplar


PAYT ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR



Download 53,26 Kb.
bet3/6
Sana10.06.2022
Hajmi53,26 Kb.
#650495
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
она

PAYT ERGASH GAPLI QO`SHMA GAPLAR

Payt ergash gap bosh gapning biror bo`ladigan, asosiy kesimidan yoki bosh gapning umumiy mazmunidan anglashilgan harakat-xolatning ro`y berish yoki ro`y bermaslik paytini ko`rsatadi.

Payt ergash gap bilan bosh gap orasida zamon munosabati mavjud bo`ladi; bunda ergash gap bosh gapdagi harakat, xususiyat bilan barobar, bir vaqtda ro`y berishi yoki undan oldin, yo so`ng kelishi mumkin.



  1. Bosh va ergash gaplardagi ish-harakat, xususiyat bir vaqtda ro`y beradi. Bosh va ergash gaplardagi harakat, holat tamoman bir vaqtda boshlanib, tugallanishi mumkin yoki har ikkisidagi harakat-holatning ro`y berishi qisman bir-biriga kelib qolishi mumkin.

Bosh va ergash gaplar orasidagi bunday mazmun munosabati quyidagi grammatik vositalar yordami bilan ifodalanadi:



    1. Ergash gapning kesimi-da qo`shimchasini olgan sifatdosh orqali ifodalanadi:

Bu turdagi payt ergash gaplar ikki xil mazmunni ifodalaydi:
-a) Ergash va bosh gap tarkibdagi harakat–holat, xususiyat tamom bir vaqtda ro`y beradi: Ular bir necha tonnalik qoliplarni ilmoqqa ilib, u boshdan bu boshiga siljitganida, guyo sexning katta-kichik barcha qismlari va butun sex birdan harakatga kelganday bo`ladi.

Bu holda ergash va bosh gapdagi zamon shakllari bir-biriga mos bo`ladi.

-b) Ergash gapdagi harakat-xolat oldinroq boshlanib, bosh gapdagi harakat-xolat unga qo`shilib, kirishib ketadi: Qiz orzu-xavas ko`rolmagan onasining dashnom va ziqnovlaridan ular holatga yetganda, baxtiga, yer islohoti bo`lib qoldi.



    1. Payt ergash gapning kesimi shart fe’li orqali ifodalanadi: Adolat shoshilib tashqariga chiqsa, xovlida Nurmat yo`q.
    2. Ergash gapning kesimi sifatdosh shaklida bo`lib, o`rin-payt qo`shimchasini olgan payt bildiruvchi chok, payt, kun, zamon, kez, dam, mahal, vaqt so`zlari bilan birikib keladi: U… boshini tik tutib bir necha qadam xamon, yerto`ladan polkovnik chiqib qoldi.


Bu turdagi ergash gaplarning kesimlari o`tgan zamon sifatdoshi shaklida bo`ladi. Bu holda ergash gapdagi Harakat-holat bajarib tugallanadi va shu vaqtning o`zida bosh gapdagi harakt ham ro`y beradi.





    1. Ergash gapning kesimi kelasi zamon sifatdoshining bo`lishli-bo`lishsiz shaklida bo`lganda, payt ergash gapdan anglashilgan harakat-holat tugallanmasdan turib, bosh gapdagi harakat, holat, belgi xususiyat ro`y beradi: Nuri derazaga qarab, hovlida Yormatning qorasi uchar-uchmas, Gulnorga dedi…
    2. Ergash gapning kesimi-dan shaklini olgan o`tgan zamon sifatdoshi shaklida bo`lib, buyon ko`makchisi yordami bilan bosh gapga bog`langan payt ergash gaplar bosh gapdagi harakat-holatning boshlanish davrini, vaqtini ko`rsatadi:…bu gaplarning hammasi chiqqandan beri, Siddiqjon korini xushlamas… edi.


  1. Bosh va ergash gaplardagi ish-harakat, xususiyat turli vaqtlarda keladi. Payt ergash gapning kesimidan anglashilgan harakat, xususiyat bosh gapning kesimidan anglanib turgan harakat, xususiyatdan so`ng, yoki oldin yuzaga kelishi mumkin.


A. Bosh gapdagi harakat, xususiyat ergash gapdagi harakat xususiyatdan oldin ro`y beradi. Bu turdagi ergash gaplarga payt ergash gapning quyidagi turlari kiradi:





    1. Kesimi ravishdoshning–guncha shaklida bo`lgan payt ergash gaplar: u o`tgan xafta o`qigan darslarini takrorlab menga yoddan o`qib bermaguncha, unga hech yerga borishga, na tomoshaga va na uyinga ruxsat bermayman.
    2. Ergash gapning kesimi–guncha//-gancha shaklli sifatdoshga qadar ko`makchisining qo`shilishi bilan ifodalanadi: Odamlar qishloqdan chiqib ketgunga qadar, otishmalar biroz to`xtatiladi.


    3. Ergash gapning kesimi sifatdosh–mas-dan shakli bilan ifodalanganda, ergash gapdagi harakat-xolatning o`rnini bosh gapdagi harakat-xolat egallashi mazmuni anglashiladi: Na ko`kning fonari ko`chmasdan, na yulduz sayr etib, ko`chmasdan, quyuq bir zavq bilan turardi.


Kesimi kelasi zamon sifatdoshning bo`lishsiz shaklida bo`lib,-dan qo`shimchasini olgan payt ergash gapning kesimiga burun, oldin, avval bog`lovchi vazifasiga so`zlar ham qo`shilib keladi. Bu so`zlar bosh va ergash gap orasidagi chegarani aniqroq ko`rsatish, ergash gapdan anglashilgan harakat tugallanmay, bosh gapdagi harakat boshlanganligini ko`rsatish uchun qo`llaniladi: Payshanba kuni ertalab smena boshlanmasdan avval, Farixa slesarni ushlab, sex boshlig`ining idorasiga sudrab qoldi.





    1. Ergash gapning kesim–y shaklli ravishdoshdan bo`ladi, bu ravishdosh har vaqt inkor shaklida keladi: Na ufq urmay yetuk zar, Na bulut silkitmay oltin par, Jontemir quyuq bir zavq bilan turardi.

B. Bosh gapdagi harakat, xususiyat ergash gapdagi harakat, xususiyatdan so`ng yuzaga keladi. Payt ergash gapning bu turining quyidagi ko`rinishlari bor:

1.Ergash gapning kesimi o`tgan zamon sifatdoshiga–dan qo`shimchasining qo`shilgan shakli bilan ifodalanib, u so`ng, keyin ko`makchi so`zlar bilan birikib keladi: Pilla topshirilib, klub binosi bo`shagandan keyin, Saida bir guruh yoshlarning yordami bilan klubni yaxshi bezatadi.

  1. Ergash gapning kesimi–gach qo`shimchali ravishdosh bilan ifodalanadi: Mashq tugagach, gur o`tirdi hamma birdan.


  2. Payt ergahs gap bosh gap bilan–ki bog`lovchisi orqali bog`langanda, ergash gapning kesimi o`tgan zamon fe’li orqali ifodalanadi. Bu xolda bosh va ergash gapdagi, harakat, holatning tez almashinish mazmuni ham anglashiladi: General vaqti chog`, mamnun ishtaha bilan ovqatni endi yeb turgan ediki, bir guruh ofitserlar kirib keldilar.


  3. Ergash gapning kesimi–(i) b shaklli ravishdosh bilan ifodalanadi; bu xil payt gaplardan anglashilgan harakat boshlang`ich, bosh gapdagi harakat ro`y beradi va har ikkisi barobar yuzaga keladi. Bosh va ergash gapda ro`y bergan harakatlar orasida qat’iy chegara bo`lmaydi:


Tuy tarqatib, uyin-kulguga to`lgan hovli suv sepganday jimjit bo`ldi-qoldi.

Sabab ergash gapli qo`shma gaplar.

Bosh gapdan anglashilgan mazmun sabablar asosida ro`y berishini yoki bermasligini ko`rsatuvchi ergash gaplar sabab ergash gap hisoblanadi.

Sabab ergash gaplar bosh gap bilan bo`lgan mazmun munosabati ikki xil bo`lishi mumkin; ayrim sabab ergash gapli qo`shma gaplarda sabab-natija munosabati bilan, bunda ergash gap sabab bo`lsa, bosh gap undan kelib chiqadigan natija bo`ladi. Sabab ergash gaplarning ikkinchi turida sabab ergash gap bosh gapga nisbatan izoh kam bo`ladi.

Sabab ergash gapning bu turlari bog`lanish usuliga ko`ra ham, kesimning shakllanishi va o`rinlashishiga ko`ra ham bir-biridan farqlanadi.





  1. Sabab-natija munosabatini ifodalagan sabab ergash gaplar bosh gapdan oldin qo`llanadi. Bu xil ergash gapning kesimi tobe shaklda bo`ladi va quyidagicha shakllanadi;

Ergash gap bosh gapda kesimga qo`shilib kelgani uchun sababli, tufayli ko`makchilari yordami bilan bog`lanadi. Bu holda ergash gapning kesimi–lik va egalik affiksini olgan o`tgan zamon sifatdoshi bilan ifodalanadi; U tomonlarda amakimdan boshqa tegirmon charxi yasaydigan usta bo`lmaganidan, bu molning narxi qimmat edi.





  1. Ergash gapning kesimi–lik affiksi va egalik hamda dan elementini olgan sifatdosh bilan ifodalanadi sifatdosh–lik Q egalik affiksi Qdan. Bu viloyatning samosi g`alvirdek suv tutmas bo`lganidan, yomgir yoz buyi rosa qo`ydi.

Bu xil sabab ergash gapning kesimi sifatdosh bilan ifodalanmay, ot, sifat, soneki yuk so`zi orqali ifodalanishi ham mumkin; kesim bog`lamli bo`lib egalik va–dan formati yana shu bog`lamaga qo`shiladi; Podshoning suyukli o`g`li o`lganidan Muzaffar Mirzo har Jihatdan ulardan ustunlikka tirishmog`i kerakligini aytdi.

Sabab natija mazmun munosabatini ifodalagan sabab ergash gaplar bosh gapda analitik-sintetik usul bilan bog`lanadi.



  1. Sabab-izoh munosabati sabab ergash gapli qo`shma gapning ikkinchi qismi birinchi qismini izohlaydi, undan anglashilgan mazmunning ro`y berishi yoki ro`y bermaslik sababini ko`rsatadi. Shu sababli qo`shma gapning birinchi qismi bosh gap, ikkinchi bosh gap, ikkinchi qismi ergash gap bo`ladi. Ergash gap bosh gapda chunki, negaki(m), zeroki, nainki bog`lovchilari yordami bilan bog`lanadi.

Ergash gapning bosh gapga chunki bog`lovchisi yordami bilan bog`lanishi ko`proq uchraydi. Bu xil ergash gapli qo`shma gaplar ko`pincha tarkib jihatdan ancha keng bo`ladi; Yo`lda men itlar talaganda, ularni amir odamlariga o`xshatgan edim, chunki amir odamlari ham u itlardek har bir kishiga yopisha beradilar.

Bu xil sabab ergash gaplarning kesimi mustaqil shaklida bo`ladi, demak, sabab ergash gap shakldan mustaqil sodda gaplarga o`xshaydi. Ammo gaplar orasidagi mazmun munosabati va oradagi tobelashtiruvchisi bog`lovchi chunki uni ergash gap ekanini ko`rsatib turadi.

Negaki, nainki, sababki yoki kabi bog`lovchilar ham sabab ergash gapni tuzishda xizmat qiladi, ammo bunday gap qurilmalar kam uchraydi; Hozir xat yozmay turinglar, negaki xali adres aniq emas.

Sabab ergash gap bosh gapga–ki bog`lovchisi yordami bilan bog`lanishi ham mumkin. Odatda,-ki bog`lovchisi bosh gapning mustaqil shakldagi kesimiga qo`shiladi, bosh gap ergash gapdan oldin keladi; Raxmat jamoagaki, ham ishda xamisha yulyuriq ko`rsatdi, g`amxo`rlik qildi.

Bu xil ergash gaplar bosh gapdan oldin kelishi ham mumkin; Baxtim borki har narsa go`zal ko`rinadi mening ko`zimga.

-ki bog`lovchisi yordami bilan tuzilgan ergash gapli ergash qo`shma gapning tarkibida shuning uchun shu vajdan kabi olmoshlar bo`lishi ham mumkin. Bu holda bosh va ergash gap orasidagi mazmun munosabati yanada jipslashadi, ergash gapga bo`lgan talab va uning ahamiyati kuchayadi; Men yana shuning uchun xursand edimki, u qalamdan qog`ozdan yasalganiga qaramay suvdan zararlanmagan.

Sabab munosabati tushunchasi qo`shma gap qismlarini yuqorida ko`rsatib tobe bog`lovchilar yoki kelishik qo`shimchasini yordami bilan biriktirish yo`li bilangina ifodalanib qolmaydi. Ayrim qo`shma gaplar qismlari orasidagi bog`lovchiga yaqinlashgan leksik vositalar, hatto predikativ birikmalar ham sabab munosabati keltirib chiqarishi mumkin. Bunda leksik vositlarga shunga ko`ra shu sababli, shu tufayli kabi birikmalar kiradi; Ozod halqning boshiga kelmas.




Download 53,26 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish