|
nukleotidlar, nummulitlar, ordovik, chukindi tog jinslari,
paleozoy, paleontologiya, perm, yelkaoyoklilar, Pontiy xukumati,
primatlar, yoruglik yili, seysmik tebranish, siluriy erasi,
singulyarli, stenomermli xayvonlar, substrat muxit, tektonika,
transformatsiya, trias, tribolitlar, Andromedlar tumanligi,
ultrabinafsha nurlanish, fanerozoy zonasi, farameniferlar, foto,
xromosolar, xromosfera, xromosferli portlash, tsunama,
Shintsbergen, evolyutsiya, endemik, erg.
7.1 Yerdagi hayot tasodifiymi
. Har qanday ekotizim
evolyutsiyasi tirik organizmlarning paydo bo’lishidan boshlanadi.
Umuman hayot har qanday ekotizimda borgan sari ko’proq har
qanday boshqa «qadimgi» ekotizimga kirib boradi. Butun
biosferachi? Qanday qilib Yerda hayot paydo bo’ldi? Bu savolga
V.I.Vernadskiy Yerda hayot paydo bo’lishining uchta yo’li
bo’lishi mumkin deb ko’rsatib o’tgan: hayot har doim mavjud
bo’lgan (umuman materiya va boshq.); hayot ma‘lum sharoitda
planetaning geologik tarixi davrigacha paydo bo’lgan; Yerga
hayot kosmos orqali keltirilgan. Birinchi taxminga ko’ra,
V.I.Vernadskiy biz hayot izlari (qoldiqlari) bo’lmagan geologik
bosqichlarni bilmaymiz deb ta‘kidlagan (hozirgi paytda eng sodda
organizmlar, bakteriya qoldiqlari va suv o’tlari qazilmalarda,
cho’kindi hamda metamorfik tog’ jinslarida uchraydi, ularning
yoshi 3,8-4,0 mlr.yil deb baholangan). Organik moddalarning
abiogen sinteziga ko’ra, V.I.Vernadskiy bir qator keyingi ishlarida
Yerning uzoq o’tmishda jonli va jonsizlarning paydo bo’lish
imkoniyatlari to’g’risida ta‘kidlab o’tgan. Darhaqiqat, bir qator
olimlar tomonidan vodorod aralashmasidan aminokislota, elektr
zaryadlari ta‘sirida va ultarbinafsha radiatsiyasidan ammiak va
metan kabi murakkab moddalar olindi. Biroq, biosfera
shakllangan sharoitda «Barcha tiriklar tirikdandir» printsipiga
amal qilinadi.
Bu printsipga florentsiyalik vrach Franchesko Redi
tomonidan 1668 yil ta‘rif berilgan edi. Ehtimol biosfera sharoitida
mavjud har qanday hayot shakllari yana paydo bo’ladigan hayot
shakllariga dushmanlik qiladi (yoki uning biogen pushti) va uning
imkoniyatlarini cheklashga harakat qiladi. Kosmik gepotezaga
kelganda, shu narsa ma‘lumki, quyosh tizimi va uning
yo’ldoshlarida (Venera, Mars, Luna) hech qanday hayot izlari
yo’q. Shu bilan birgalikda meteorit moddalar tadqiqoti paytida
Antarktida muzliklarida aminokislota va murakkab nukliotidlar
borligi aniqlangan. Shunday qilib, yerda hayot tasodifiymi? degan
savolga qanday javob bersa bo’ladi? Balki Yer va uning biosferasi
Katta hayot kosmosda qandaydir istisno tariqasidagi paydo
bo’lgandir. Bu va boshqa savollarga to’liq javob berishga harakat
qilamiz.
100
101
www.qmii.uz/e-lib
www.qmii.uz/e-lib
o’zgarishlari: ammonitlar va belemnitlar, ba‘zi peletsipod,
braxeopod, dengiz liliylari, reptili (yirik quruqlik va suvdagi,
havodagilarning hammasi), tishli qushlar va boshq. kuzatiladi.
Beshinchi
davrda
(paleogen
davrining
oxirida)
nummulitlar, sut emizuvchlar va boshq. ko’pgina namoyandalari
qirilib ketadi.
Qirilib ketgan hayvonlar o’rniga ularning boshqa oila, sinf
va turlari paydo bo’ladi. Aytaylik, bo’r davrining oxirida ekologik
makonni bo’shatib, qirilib ketgan reptiliylar o’rnini sut
emizuvchilar egallaydi. Paleogen davrida eng yuqori sut
emizuvchilar – platsentar hayvonlari keng rivojlanish davriga ega
bo’ladi; yirtqich parnoketlar (masalan, xanjartishli sher -
maxayrod), xartumli shohburunlilar (shuningdek 7-8 metr
balandlikdagi yirik indrikaterlar), kitlar, primatlar va boshq.
ajdodlari paydo bo’ladi. Evolyutsiyaning bu holatini qanday
tushuntirish mumkin? Dastlab, fizik-geografik shart-sharoitlar
(ekotoplar), organizmlarning alohida guruhlari moslasha olmadi
yoki ulgura olmadi. Fizik-geografik shart-sharoitlarning
o’zgarishi, o’z navbatida Yer po’stining vertikal holatiga, tog’
hosil bo’lish jarayonlariga kuchli bog’liq bo’lgan (7.1 - jadvalga
qarang). Tog’ hosil bo’lish, magmatik va boshqa tektonik
jarayonlar Yer usti relefini, dengiz chuqurligini, suv massasining
geografik qayta taqsimlanishini, iqlim va boshqa holatlarini
o’zgartirdi, bu esa organizmlar mavjudligi sharoitlarini keskin
o’zgartirdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
