Ecologiya MurodovSh lot doc

 

 

6.2 - rasm. Lokal va global barqarorlik 

 

Sharik  topografik  yuzada  joylashtirilgan  bo’lib,  uning 

holati  tashqi  sharoitlarga  bog’liq:  bunday  yuzaning  cho’kkan 

qismi  barqarorlikning  har  xil  sathlarini  gomeostatik  jarayonlar 

orqali  tavsiflaydi. 

A 

holatda  har  qanday  ta‘sirda  ham  tizim 

muvozanat  holatiga  qaytishi  mumkin  (global  yoki  lokal). 

B 

ho’jayralarida  kuchli  o’zgarishga  olib  keladi.  Radioaktiv 

elementlar  yadrosining  parchalanishi    -

α

,  -

β

  va 

γ

  nurlaridan 

tuzilgan  ionlashtiruvchi  nurlar  hosil  qiladi.  Uzun  to’lqinlar  ta‘siri 

(yaqin  ultrabinafshadan  radioto’lqingacha)  ionlashtirmaydigan 

nurlanish  deb  ataladi.  Ulardan  ba‘zilari  to’qimalarda  issiqlikdan 

shikastlanishga olib kelishi (mikrotulqinlar), xo’jayralarni buzishi 

va  rak  kasalligini  keltirib  chiqarishi  mumkin  (ultrabinafsha 

nurlar). 

Quyosh kosmik energiyaning asosiy manbai bo’lib, undan 

Yerga  zararlangan  zarrachalar  va  elektromagnit  to’lqinlar  kelib 

tushadi («quyosh shamoli»). Quyosh plazmasida protonlar tarkibi 

91,3%, alfa–zarrachalari (ikki marta geliyning ionlashgan atomi) –

8,6% va geliyning ionlashgan atomi –0,1% tashkil etadi.  

Quyosh  elektromagnit  nurlanishning  spektriga  gamma, 

rentgenli,  ultrabinafsha,  ko’rish  yorug’ligi,  infraqizil  va  uzun 

to’lqinlarga mos keluvchi  0,1 A

0

, 0,1-100 A

0

, 100-3900 A

0

, 3900-

7600 A

0

, 7600 -3·10

7

 A

0

 kam va 0,3 sm (3·10

7

 A

0

) yuqori bo’lgan 

nurlar kiradi. Katta energiyaga ega bo’lgan va organik molekulalar 

uchun  halokatli  hisoblangan  qisqa  2900  A

0 

  dan  kichik  to’lqinli 

radiatsiya  kvantlari  (

α

  -nurlanish,  uzoqqa  boradigan  rentgenli  va 

ultrabinafsha)  nurlar,  Yer  atmosferasining  yuqori  qatlamlarida 

butunlay yutiladi. 

Shuning  uchun  Yerning  uzoq  o’tmishida,  uning  gaz 

qobig’i  bo’lmagan  paytda  (planetaning  evolyutsiya  modeli 

imkoniyatlaridan  biri),  uning  yuzasida  hayot  paydo  bo’lishi 

ehtimoldan uzoq bo’lardi. Shu sababdan Protoerga kosmik hayotni 

olib  kirish  muammo  hisoblanadi.  Qisqa  to’lqinli  nurlanishlarning 

jarayonlarga  ta‘siri,  atmosferaning  yuqorisida  termosferada 

favqulodda  katta.  Ular  bilan  suv  bug’larining  fotodissotsiatsiyasi, 

kislorod, azot, vodorodning ionlashishi, havo haroratining 1800

0

S 

qizish  jarayonlariga  bog’liq,  55  km  balandlikdan  boshlanadigan 

ozon  qatlami  uzunroq  to’lqinli  nurlanishlarni  (ultrabinafsha) 

yutilishida  yetakchi  ahamiyatga  ega.  Ozonning  maksimal  tarkibi 

20-30  km  balandlikka  to’g’ri  keladi;  ozon  Quyosh  radiatsiyasi 

energiyasining 4% ga yaqinini yutadi.  

Taxmin qilinishicha, Yerda kislorodli atmosfera  va ozonli 

ekran  shakllanguncha  quruqlikda  hayot  paydo  bo’lishi  mumkin 

bo’lmagan,  halokatli  nurlarni  yutuvchi  faqat  chuqur  suv 

92 

109 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  

holatda lokal muvozanat bo’lib, u agar tashqi ta‘sir kritik sathdan 

oshsa  buziladi.  Ekologik  suktsessiya  (quyiga  qarang)  qiya 

topografik yuzadan harakatlanayotgan sharik ko’rinishida tasavvur 

qilinishi mumkin. 

Umuman  olganda,  ahamiyatsiz  ta‘sirdan  so’ng  muvozanat 

(dinamik muvozanat) holatiga qaytuvchi tizim lokal muvozanatga 

ega  bo’ladi  (masalan,  o’tloqni  o’rib  olingandan  keyin  yana  o’z 

holatiga  qaytishi).  Agar  tizim  kuchli  ta‘sirdan  so’ng  ham 

muvozanat  holatiga  qayta  olsa,  bu  uning  global  muvozanat 

holdaligini ko’rsatadi.