Ecologiya MurodovSh lot doc

Ekotizimlarning  o’z-o’zidan  harakat  hodisasi,  ularning 

o’z-ozidan rivojlanishidir. 

 

Bunda  o’z-o’zidan  rivojlanish  deganda,  ekotizim  ichida  va 

Fazoni vaqtdan, vaqtni fazodan tashqari tushunish mumkin 

emas.  Bundan  tashqari,  fazo  vaqtdan,  vaqt  fazodan  tashqarida 

mavjud  emas.  Shuning  uchun  klassik  fizikada  fazo  va  vaqtni 

birlashtiruvchi  substantsiya  harakatdir;  darhaqiqat,  har  qanday 

jismning 

harakatini 

koordinatalarda 

ifodalash 

mumkin, 

«koordinata  -  vaqtning  bosib  o’tgan  yo’li»  degan  ma‘noni 

anglatadi. 

 

Evolyutsiya  –  materiyaning  fazo  va  vaqtdagi  alohida 

harakat shaklidir. 

 

Koinot  o’z  asosiga  ko‘ra  tuzilishi  b

ў

yicha  sodda,  moddiy 

fazoda bir jinsli va izotropli hisoblanadi. Blez Paskal (1623-1662) 

dunyo  bu  aylana  b

¢

lib,  uning  markazi  hamma  joyda,  aylanasini  

hech  qaerda  topa  olmaysiz  deb  aytgan  edi.  Koinotning 

vaqtinchalik  xususiyatlarini  hisobga  olib,  mutlaqo  statik  emas 

balki dinamik va rivojlanib boruvchi ekanligi ma‘lum bo’ldi. 

Fazoning  uch  o’lchamligi  va  vaqtning  bir  o’lchamligi  - 

haqiqiy  dunyoning  muhim  xususiyatlaridan  biridir.  Fizik-

nazariyotchi  P.Erenfest  XX  asrning  20  -  yillarida  fazoning  uch 

o’lchamligi  -  bu  dunyoning  mavjud  bo’lishi  uchun  muhim 

ekanligini  ta‘kidlagan  edi.  Agar  fazoviy  o’zgaruvchanlik  uchta 

emas, to’rtta bo’lganda planeta orbitasi yopiq bo’lmas edi, Quyosh 

sistemasi ham bo’lmas edi. Xuddi shunday fizik nazariyotchilar va 

L.E.Gurevich,  V.M.Mostepanenko  bunday  holatda  atomlarda 

elektronlarning  yopiq  orbitasi,  ya‘ni  moddalarning  atom  tuzilishi  

mavjud bo’lmasligi to’g’risidagi xulosaga kelishgan.  

Zamonaviy  fanda  vaqt,  materiyada  hodisa  va  holatlarni 

ketma-ket almashinish shakli sifatida qaraladi. Shunday qilib, agar 

materiya  bo’lmasa,    vaqt  ham  bo’lmaydi.  Bu  fikr  Aristotelning 

fizika  kitobida  keltirilgan  qarashlaridan  unchalik  uzoq  emas; 

qadimiy filosof taxminan shunday mulohaza yuritgan: o’tgan o’tib 

ketdi, kelajak uning ahamiyati to’g’risida bir nechta  fikrlar  aytish 

mumkin.  Fizik  vakuum  hozirgi  fikrlar  bo’yicha  bo’shliq  emas. 

Hatto  unda  na  zarracha,  na  maydon  bo’lmasada,  unda  doimo 

murakkab  fizik  aylanishlar  mavjud,  masalan,  elektromagnit 

maydonning  alohida  turdagi  vakuumli  tebranishlar;  vakuumdan 

qutilib  chiqa  olmaydi  va  yoyilib  ham  ketmaydi.  Tortishish 

96 

105 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  

uning  evolyutsiyasidagi  barcha  o’zgarishlar,  xuddi  shuningdek 

suktsessiyali rivojlanish tushuniladi. Bu o’zgarishlar o’z navbatida 

ekotizimlar masalan, ekotop (biotop) va biotsenoz ichida qarama-

qarshiliklar bilan aniqlanadi.  

Organizmlarning  o’zicha  rivojlanishi  ichki  jarayonlariga 

bog’liq,  xuddi  shuningdek  yangi  turlarni  paydo  bo’lishiga  olib 

keluvchi molekulyar va x

¢

jayralar ichidagi genetik jihatdan qayta 

qurilishidir. 

Biroq, bu qayta qurilish murakkab tashqi sharoitda amalga 

oshiriladi.