Ecologiya MurodovSh lot doc

6.  Vernadskiy  Vladimir  Ivanovich 

(1863-1945)  –  akademik 

(1912  y.),  geokimyo,  biogeokimyo,  radiogeologiya  asoschisi. 

Uning  ilmiy  ishlari  atrof  muhit,  filosofiya,  tabiatshunoslik 

muammolarini yechishga bag’ishlangan (5-bob). 

7.  Vilyams  Vas.  Rob. 

(1863-1939)  –  tuproqshunos,  akademik. 

Ilmiy 

ishlari 

agronomiya, 

tuproqshunoslik 

masalalariga 

bag’ishlangan.  Dexqonchilikda  o’tdala  tizimini  ishlab  chiqdi  (5-

125 

156 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib 

 

  

Boshqa 

tirik 

organizmlardan 

farqli 

ravishda 

Metagalaktikada insonning o’rni katta. Yer uning ekologik makoni 

hisoblanadi.  Shu  yerdan  uni  planetaning  kelajagi  uchun  ongli 

ekologik javobgarligi kelib chiqadi. Demak, insonning energiyani 

qayta  hosil  qilish  imkoniyati,  uning  muskul  kuchi  potentsialidan 

o’n va yuz marotaba oshadi.  

Insonning ekologik  javobgarligi  yil  sayin o’sib bormoqda. 

Bugungi  kunda  faqat  taqiqlashlar,  jarimalar,  kam  chiqindili 

texnologiyalarni  tatbiq  etish  va  boshqa  «navbatchi»  tadbirlar 

yetarli  emas.  Bugun:  biosferaga  nisbatan  inson  faoliyati  

strategiyasining  o’zgarishi  kabi  so’zlar  bilan  ifodalangan  radikal 

choralar juda kerak bo’ladi.  

Bu nima bilan belgilanadi? Birinchidan, insonning ehtiyoji 

va  ishlab  chiqarish  faoliyati  tabiat  biotsikli  bilan  muvozanatda 

bo’lmasligi. Ikkinchidan, inson - tabiat millionlab yillar davomida 

to’plangan  yonilg’i  va  boshqa  foydali  qazilmalarni  juda  qisqa 

muddatda o’n  yillarda ishlatganligi, ana  shu sur‘atda davom etsa, 

bu resurslar tez vaqtda butunlay tugashi mumkinligi. Uchinchidan, 

qayta  tiklanishi  qiyin  bo’lgan  global  jarayonlar  to’liq  davom 

etayapti  (tropik  o’rmonlarni  kesish,  gidrosfera,  atmosfera    va 

boshq.  ifloslanishi).  Boshqacha    aytganda,  biz  shunday  nuqtaga 

yaqinlashayapmizki,  nafaqat  alohida  ekotizimlar,  balki  butun 

biosfera barqarorligini yo’qotishi mumkin.  

Bu  nuqtani  har  xil  -  biosferaning  mezonli  chegarasi, 

halokat  nuqtasi  yoki  qandaydir  boshqacha  tusda  atash  mumkin.  

Gap bunda emas.  

Amerikalik  olim  Lorents  g’alati  attraktor  hodisalarini 

ochdi.  Bu  hodisalarning  mohiyati  shundan  iboratki,  biror  -  bir 

jarayonning  rivojlanishi,    amaliy  jihatdan  o’tmish  holati  bilan 

aniqlanmaydi.  G’alati  attraktor  sharoitida    tizimning  xususiyati 

stoxastik  tizimlar  xususiyatidan  farq  qilmaydi,  tizimning  o’zi 

to’liq  parchalangan  bo’lishi,  shuning  uchun  juda  kichik  ta‘sir 

etishlar 

istalgancha 

oqibatlarga 

olib 

kelish 

mumkin.   

Matematikada bu nuqtani bifurkatsiya nuqtasi yoki halokat nuqtasi 

(ya‘ni,  R.Tomning  ishidan  keyin  paydo  bo’lgan  -  halokat 

nazariyasi) deb ataladi. Bifurkatsiya  nuqtasida tizimdagi  yuklama 

ayrim  chegaradan  chiqib  keta  boshlaganda darhol  o’zgarishlar  va 

qayta  qurish  bo’lib  o’tadi;  tizim  barqarorligini  va  bir  xilda 

qaytarilmaydigan 

tarixiy 

rivojlanishi. 

Organizmlarning 

o’zgaruvchanligi,  nasl  va  tabiiy  tanlanishi  bilan  aniqlanadi.  Keng 

ma‘noda  jamiyat  va  tabiat    o’zgarishi    uning  yo’nalishi,  tartibi, 

qonuniyatlri  to’g’risidagi    tushunchasini    bildiradi  (kirish,  2,  7- 

boblar).