Ecologiya MurodovSh lot doc

 

 

 

 

7.2 Dunyoning moddiy birligi

. Yer organizmlari tarkibida 

to’rtta  element:    uglerod;  kislorod;  vodorod  va  azot  yetakchi 

ahamiyatga  ega.  Aynan  shu  elementlar  quyosh  tarkibining 

ko’pchiligini  tashkil  etadi  (atomli  nisbatda  3,7·10

-4

  :  6,8·10

-4

  : 

1:1,1·10

-4

      D.Greya  ma‘lumotlari,  1980).  Galaktikaning  kosmik 

energiya  bilan  nurlanish  tarkibi  kuchliroq  2,5·10

-9

  ev  proton  : 

(vodorod  yadrosi)  –92%,  (-zarrachalari  –7%,  S,N,  O,  va  F 

yig’indisi  –0,5%; boshqa barcha  elemetnlarga  0,5%  gacha to’g’ri 

keladi (Barabanov 1985). 

Yulduzlarni  evolyutsiyaning  dastlabki  bosqichidagi 

radioastronomik 

kuzatuvlar 

(yulduzlarga 

qarshi 

deb 

nomlanadigan)  ko’rsatdiki,  ajoyib  tabiiy  lazerli  qatlam  ochiq 

gidroksil  qatorni  (OH),  to’lqinlar  uzunligi  esa  –1,35  sm  –  undan 

ham  ochiqroq  bo’lgan  suv  bug’lari  qatorini  nurlantiradi  (Fradkin 

1983).  Ko’pgina  yulduzlar  va  gazli  tumanlarda  uglerod  va 

azotning  borligi  aniqlangan.  Shunday  qilib,  dunyoning  moddiy 

birligi  mavjud.  Koinotning  har  bir  qadamida  biz  hayotni  

qatlamlardan  tuzilganligini  ko’ramiz.  Biroq  dunyoning  moddiy 

birligi  nafaqat  uning  moddiy  tarkibida  namoyon  bo’ladi  balki, 

uning  rivojlanishida  fizik  jarayonlarning    birligi  ham  muhim 

sanaladi. 

Bu  jihatdan  1922-1924  y.y.  A.A.Fridman  tomonidan 

birinchi marotaba asoslangan katta portlash  nazariyasiga to’xtalib 

o’tamiz. Koinotning bir jinsligi  va  izotropligi sharoitlaridan  kelib 

chiqib  va  o’zining  nisbiylik  nazariyasi    matematik  tenglamasi  

modelidan  foydalanib,  A.A.Fredman  bunday  koinotda  moddalar 

tinch turolmaydi, yaxlit holatda siqilishi yoki kengayish zarur deb 

uyladi.  1929  yil  amerikalik  astronom  E.X.Xabbl,  uzoq 

galaktikadagi  spektrlarni  o’rgana  borib,  o’sha  spektrda  qizil 

aralashmani  kuzatdi.  Bu  aralashma  Doppler  effektiga  asoslangan 

bo’lib, yorug’lik tezligida galaktikaning bir-biridan uzoqlashishini 

tushuntirgan.  E‘tiboringizni  «medalning»  yana  bir  tomoniga  - 

dunyoning  strukturali  birligiga  qaratamiz.  Bizning  galaktika 

somon  yo’li,  100  mlrd.ga  yaqin  yulduzlarni  birlashtirib, 

Andromedlar tumanligi va uchta o’nlik va uncha katta bo’lmagan  

mahalliy  galaktika  guruhlarini tashkil etadi. Bu guruh ajralmagan 

holda mavjud bo’lib,  Deva  yulduzi  yo’nalishining markazida bir 

muncha  yirikroq  holatda  to’planadi.  Devada  to’planish  mahalliy 

99 

102 

---

www.qmii.uz/e-lib 

 

www.qmii.uz/e-lib