tashqi siyosati qolm adi. C h unonchi, 1944-yil avgustda Turkiya G erm aniya bilan diplom atik
m unosabatlarini uzdi. Ayni paytda u A Q S H , Buyuk Britaniya va Fransiya
b ila n y a q in la s h a b o s h la d i. Bu y a q in la s h u v 1 9 4 5 -y iln in g fe v ra lid a
G erm aniyaga qarshi urush e ’lon qilishga olib keldi. Biroq T urkiya urush
harakatlarida qatnashm adi.
Bu davrda Eron am alda Buyuk B ritaniya va p od-
sho Rossiyasining yarim m ustam lakasi edi. Sovet
davlati 1917-yilning 3-dekabrida podsho hukum a-
tining Eronga m ajburan qabul qildirgan shartn om alaridan voz kechdi. Rus
q o ‘shinlari evakuatsiya qilindi. Buyuk B ritaniya esa 1918-yilning boshlarida
Eronni butunlay ishg‘ol etishga kirishdi. Inglizlarni birinchi navbatda Eron
nefti va 0 ‘rta Osiyo paxtasi qiziqtirardi. B undan ko ‘zlangan m aqsad E ronni
yarim qaram holatda saqlashni davom ettirish va m illiy-ozodlik harakatlari-
ning H indistonga tarqalishiga y o i q o ‘ym aslik edi. Buyuk B ritaniya 1919-
yilning 9-avgustida Eron hukum atini tengsiz shartn om a im zolashga m ajbur
etdi. Vosiq ud-davla bunga qarshilik qilolm adi. Unga k o i a , arm iya, m oliya,
tashqi savdo, y o i qurilishi nazorati ingliz m aslahatchilari q o iig a o i d i .
Biroq Eron xalqi yarim m ustam laka holatiga ko‘nikm agan, albatta. 1919-
yildan m am lakatda m illiy-ozodlik kurashi boshlandi. M uham m ad Xiyoboniy
boshchiligida T abrizda katta q o ‘zg‘olon b o ‘lib o ‘tdi va hokim iyatni egallab,
«Ozodiston»ni tuzdi. Resht shahrida G i l o n Sovet Respublikasi tuzildi.
S h u n d a y sh a ro itd a Buyuk B ritan iy a o ‘ziga xayrixoh g u ru h la rn in g
hokim iyatga kelishiga harakat qildi. Bunga davlat t o ‘ntarishini uyushtirish
y o ii bilan erishdi. 1921-yil 21-fevral kuni R izoxon boshchiligidagi harbiylar
T eh ro n d a davlat to ‘ntarishi o ik azd ilar. R izoxon harbiy ishlar vaziri b o iib
qolsada, am alda hokim iyatni o ‘z q o iig a oldi. Yangi hukum at m am lakat-
dagi siyosiy kayfiyat ta ’sirida 1919-yilgi ingliz-eron shartnom asini b eko r
qilishga m ajbur b o id i. Biroq Buyuk B ritaniya m avqei saqlab qolindi. Ayni
paytda, yangi hukum at 1921-yilning 26-fevralida Sovet Rossiyasi bilan ham
shartnom a im zoladi.
Eron xalqining 1919— 1922-yillardagi m illiy-ozodlik harakati izsiz ketgani
yo‘q. Buning natijasida Buyuk Britaniya Erondan o ‘z armiyasini olib ketishga
m ajbur b o id i. E ron armiyasi va m oliya tizim ida ingliz m aslahatchilarining
ishlashi taqiqlandi. Biroq inglizlar o ‘z ta ’sirini saqlab qolaverdi. Lekin 1922-
yildan boshlab Eron AQSH bilan yaqinlasha boshladi. 5 ta viloyatda neft
qazish ishlarini ijaraga berdi. Lekin k o ‘p o ‘tm ay bekor qilindi. C hunki
ingliz-eron neft kom paniyasida ularning t a ’siri kuchli edi.
1920— 1922-yillarda m am lakatda m arkaziy ho kim iy atn i kuchaytirish
borasida jiddiy o ‘zgarishlar am alga oshirildi. C h u n o n ch i, separatchi kuchlar
qarshiligi bostirildi. Turli k o iin ish d a g i qurolli k uchlar yagona arm iyaga
birlashtirildi. Bu o ‘zgarishlar Rizoxon n o m i bilan b o g iiq edi. 1923-yil
oktabrida u bosh vazir lavozimini egalladi. 1925-yilning 31-oktabrida E ron
parlam enti (m ajlis) K ojarlar sulolasi ag‘darilganligini va hokim iyat R izo-
107