Yuaos aviva
---------------------------------- chiligida birlashgan vaqtli h uk um at tuzildi. 1945-
yil 29-noyabrda ta ’sis skupshinasi m onarxiyani bekor qildi, Yugoslaviya
Federativ Xalq Respublikasi deb e ’lon qilindi. 1945-yil avgustida agrar islohot
e i o n qilindi. Eng k o ‘p yer 25—35 gektar deb belgilandi. T raktorsozlik,
avtom obilsozlik, stanoksozlik, qora va rangli m etallurgiyani rivojlantirish
uchun choralar k o iild i. Lekin qishloq xo‘jaligida ahvol og‘ir edi. D ehqon
m ehnat kooperativlari 50 foizgacha dehqonlarni birlashtirdi.
1953-yil yanvarda m am lakatda prezidentlik lavozimi joriy etildi va I. Broz
T ito b u lavozim ni ham egalladi. 1957— 1965-yillarda sanoat 7,5 foizga o ‘sdi.
Sotsialistik sektorda 29 foiz haydaladigan yer to ‘plandi.
I.
Broz T ito Yugoslaviyani buyuk davlatga aylantirish, Bolqon federat-
siyasini tuzish, Albaniya hududida o ‘z qo ‘shinlarini joylashtirishga harakat
qildi. Bu narsa Moskvaga yoqm adi. N atijada kelishm ovchilik paydo b o id i.
1949-yilda aloqalar uzildi. 1953-yilda, Stalin vafotidan keyingina ikki o ‘rtada
diplom atik m unosabatlar tiklandi.
K o iilg an choralar natijasida 50-yillaroxiriga kelib sanoat ishlab chiqarish
hajmi urushdan oldingi davrdagidan 3 baravar, qishloq xo‘jaligi 40 foiz
o ‘sdi. 1965-yilda yangi islohotlar boshlandi. 1971 -yilda 60 foiz traktorlar
xususiy xo‘jaliklar q o iid a edi. lshchilar vaq tin ch a chet elga ketib ishlab,
m am lakat moliyasiga katta yordam berdilar. 1971 -yilda 1 m ln dan ortiq
yugoslavlar rivojlangan davlatlarda ishladilar.
70-yiilarga kelib ahvol murakkablashdi. M illatchilar bosh k o ia rd i. 1974-
yilda ittifoqdosh respublikalar huquqlarini cheklaydigan konstitutsiya qabul
qilindi. 0 ‘sha yili may oyida I. Broz Tito cheklanm agan m uddatga prezident
qilib saylandi. Lekin iqtisodiyot o g irlash ib bordi. C het eldan m am lakat 40
mlrd dollar qarzdor b o iib qoldi.
1980-yil 4-m ayda I. Broz Tito 88 yoshida vafot etdi. Bu davrda sanoatning
8 foizi, savdoning 59 foizi, qishloq xo‘jaligining 76 foizi xususiylashtirilgan
edi. 80-yillarga kelib yalpi ichki m ahsulotning o ‘sishi 70-yillarga nisbatan 4
m arta kam b o id i.
Bu davrga kelib Y ugoslaviyaning p a rch alan ish i b oshland i. 1991-yil
iyunida Xorvatiya, Sloveniya va M akedoniya m ustaqil respublika deb e i o n
qilindi. 1992-yil yanvarida Bosniya va G ersogovina m ustaqil davlat b o i i b
qoldi.
1 98 9 -y ild an P re z id e n tlik la v o z im id a ish la y o tg a n S. M ilo sh e v ich
m am lakat yagonaligini saqlab qololm adi. 1990-yil oxirida u faqat Serbiya
Prezidenti b o iib qoldi. 1991-yilda Serbiya va C hernogoriya o ‘z federat-
siyalarini Yugoslaviya Respublikasi lttifoqi (Y U R I) deb atadi (1997-yildan
S. M iloshevich prezident b o id i).
1991-yilda Xorvatiyada F. Tujm an (u 1999-yilda vafot etgach S. M isich),
1990-yiIdan B osniya va G e rseg o v in ad a A. Iz etb eg o v ich , 1997-yildan
Sloveniyada M. K uchan hukum at rahbarligida ishlab keldilar. S. Miloshevich
229
Xorvatiya, Bosniya va Gersegovinaga q o ‘shin kiritdi. 5 m ing kishi o ‘ldirildi,
500 m ing kishi qochoqqa aylandi. Yugoslaviyadagi bu voqealardan keyin
10 ming kishi Vengriyaga qochib o ‘tdi. 0 ‘n minglab kishilar G ‘arbiy Yevropa
davlatlariga ketdi.
Y U R l n in g keyingi rivojlanishidagi m urakkab vaziyat M ilo shev ich -
ning K osovodagi siyosati natijasi b o ‘ldi. U yerda 1990-yilga kelib alban
m illatiga m an su b b o ‘lm agan aholi atigi 10% ni tashkil qilardi. K o ‘p-
chilikni tashkil etgan alb an la r keng m u x to riy atn i talab qildi va o ‘lka
h u q u q larin i cheklashga javoban o ‘z p a rla m e n tin i sayladi. Bu p arlam en t
esa K osovo R espublikasi m ustaqilligini e ’lon qildi, k on stitu tsiyani qabul
qildi va p re z id e n t saylandi. S erbiyaning bu respublikaga qurolli k u ch lar
y o rd am id a b arh am berishga b o ‘lgan u rinishi K osovoning q u ro llan g a n
o tryadlariga t o ‘qnash keldi.
Serbiya q o ‘shinlarining Kosovoga bostirib kirishiga albanlar partizanlik
urushi b ilan jav o b qaytarishdi. U rush qu rbon lar va q o ch o q larso n in i oshirdi.
Bu urush va S. M iloshevichning kosovoliklar bilan m uzokara olib borishdan
bosh tortishi B M T, Y EX H T, NA TO kabi xalqaro tashkilotlarning va yirik
m am lakatlarning aralashuviga sabab b o ‘ldi. Rossiya Federatsiyasi e ’tirozlariga
qaram asdan, N A TO 1998-yilda Serbiyani bom bardim on qildi.
Buyuk d av latlar K osovoning Serbiya tark ib id a ekanligini tan olib,
Kosovodagi fuqaro va etnoslarning huquq va erkinliklarini him oya qilgan
holda, Yevropadagi bu urush o ‘ch o g ‘ini y o ‘q qilishga intilm oqda, am m o
alban se p a ra tistla ri Buyuk A lbaniyani tuzish u c h u n q urolli k u rash n i
to ‘xtatm ayaptilar.
Serbiyaning bom bardim on qilinishi va unga qarashli q o ‘shinlarining K o-
sovodan c h iq arilish id an so ‘ng Y U R I qiyin vaziyatda qoldi. Serbiyada
taraqqiyot y o ‘lini o ‘zgartirish va S. M iloshevichning iste’foga chiqishini talab
etuvchi chaqiriqlar faollashdi.
Faqat 2000-yildagina Serbiyada dem okratik kuchlarbirlashishga muvalTaq
boMishdi va federal prezident saylovlarida M iloshevich m agiubiyatga uchradi.
Hukum at saylovlarni bekor qilishga urindi, am m o oktabr oyida q o ‘zg‘olon
darajasiga yetgan xalq chiqishlari M iloshevichni iste’foga ketishga m ajburetdi
va m am lakat prezidentligiga dem okratik kuchlar yetakchisi V. Koshtunitsa
saylandi. S. Miloshevichning Yugoslaviyadagi xunrezliklari uchun Gaaga xalqaro
tribunali 2001-yilda uning ustidan sud boshladi va u qam oqda vafot etdi.
Y U SFR ning mustaqil davlatlarga aylangan sobiq respublikalarining taqdiri
ana shunday turlicha b o id i. Y U SFR dagi sotsializm original m odelining
q ulashi k o m m u n iz m p rin sip lari n o to ‘g ‘riligini b ild irsa, re sp u b lik a la r
taraqqiyoti liberalizm ning jozibadorligini anglatadi.
D em ak, xulosa qilib shuni aytish kerakki, Chexoslovakiya voqealaridan
so‘ng Sharqiy Yevropa davlatlarida totalitar tartib yanada kuchaydi. Xususan,
iqtisodiy islo h o tlar t o ‘xtatildi. 0 ‘zgacha fikrlovchilarning ta ’qib etilishi
kuchaydi. Biroq bu hodisa Sharqiy Yevropa davlatlarining iqtisodiy ahvolini
230
mushkuliashtirdi. 70-yillardan boshlab bu davlatlarning iqtisodiy ahvoli tobora
m urakkablasha bordi.
U lar endi G ‘arb davlatlaridan qarz olishga m ajbur b ldilar. B undan
ko‘zlangan m aqsad — sanoatda eskirgan uskunalarni yangilash edi. Lekin
bu maqsadga erishilm adi. C hunki bozor iqtisodiyotisiz ilm iy-texnika inqilobi
yutuqlari hech qanday sam ara berm as edi. Buning ustiga, Sharqiy Yevropa
davlatlari o ldida endi tashqi qarz m uam m osi ham paydo b o ‘ldi. Sam arasiz
iqtisodiyot tashqi qarzni to ia sh g a im kon berm asdi. Shu tariqa iqtisodiy
ahvol borgan sari yom onlashdi.
Bu hodisa, o ‘z navbatida, aholi tu rm u sh darajasiga salbiy t a ’sir etm ay
qolm adi. Y uqorida k o ig a n im iz d e k , 80-yillarda birinchi b o i i b Polsha ish-
chilari bosh k o ia rish d i. 1981 -yilda h u k u m at m am lakatda harbiy holat
joriy etishga m ajbur b o id i. 1989-yil noyabrda C hexoslovakiyada K om -
m unistik p artiyaning rahbarlik roli b arh am topdi. B oshqa «sotsialistik»
davlatlarda h am ahvol Polsha yoki C hexoslovakiyadagidan yaxshi em as
edi.
S hu ta riq a S h arq iy Y evrop a d a v la tla rid a h u k m ro n k o m m u n is tik
p artiyalar o ‘z ta ’sirini yo ‘qotib bo rdilar. Ayni paytda S h arq iy Y evropa
davlatlarida d em ok ratik inqilobiy vaziyat yuzaga kela b oshladi. T o talitar
so tsializm h a m iqtisodiy, h am siyosiy, h am ijtim o iy, h am m a ’naviy
inqirozga yuz tutdi.
S hundan so ‘ng Sharqiy Yevropa davlatlarida dem okratik inqilob uchun
zarur sh aroitlar yetildi. Bu sharoitning inqilobga o ‘sib o iis h i u ch u n faqat
tashqi turtki zarur edi, xolos. SSSR da 1985-yil boshlangan qayta qurish
siyosati an a shu tashqi turtki vazifasini bajardi. C h u n o n ch i, M. S. G o r-
bachyov boshchiligidagi yangi rahbariyat Sharqiy Yevropa davlatlarining
avvalgi rahbarlarini q o ila b -q u w a tla m a y q o ‘ydi.
Ayni p ay td a SSSR rahbariyati bu d av latlarn in g ta ra q q iy o t y o ila r in i
o ‘zlari ta n la sh h u q u q in i tan oldi. Bu — SSSR S h arq iy Y evropadagi
m avjud d ik tato rlik tartibini saqlab qolish u c h u n o ‘z arm iyasidan foydalan-
m aydi, d eg an i edi. A m alda sh u n d a y b o i d i ham . S otsializm q o ‘rg ‘onlari
b irin -k e tin q uladi. Y uqorida t a ’k id lan g an id ek , 1989-yil y an v a r oyida
V eng riy ad a p a rla m e n t d e m o k ra tiy a sig a o ii la d i. Iyun o y id a P o lsh ad a
m uxolifat k u c h la r saylovda g‘olib c h iq d ila r. Shu yil 4 -n o y a b r kuni G D R
da k o m m u n is tla r rejim i quladi. 1 0 -n o y a b rd a B olgariyada k o m m u n istla r
d ik tatu rasi b arh am topdi. 2 2 -d e k ab rd a esa R um iniyada so tsialistik rejim
a g ‘d arild i.
Shu tariq a sobiq sotsialistik davlatlarda dem okratik inqiloblar g‘alaba
qozondi. Bu inqiloblar oqibatida to talita r sotsializm barham topdi. Bugungi
kunda u lard a (G D R d a n tashqari, ch u n k i hozir bunday davlat y o ‘q. U
G F R g a q o ‘shilib ketgan) iqtisodiyoti b o zo r m unosabatlariga asoslangan
d em o k ratik jam iy at qaror topm oqda.
231
Do'stlaringiz bilan baham: |