E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

T o‘rtinchidan, 
bir  to m o n d an ,  Buyuk  Britaniya  va  Fransiya  o ‘z  xavfsiz- 
liklarini  G erm aniya  agressiyasini  S harqqa,  M oskvaga  qarshi  burib  yuborish 
y o ii  bilan  saqlab  qolishga  intilgan  b o isa la r,  Sovet  davlati,  o ‘z  navbatida,
18

---

xavfsizligini  h a r  qanday  vositalar  bilan  b o ‘lsa-da,  saqlab  qolishga  intildi. 
Binobarin, yangi jah o n  urushining oldi olinm ay qolishida ulam ing m as’uliyati 
babbaravar  edi.
1934-yilda  F ransiya  va  Sovet  davlati  jam oaviy  xavfsizlik  t o ‘g ‘risidagi 
s h a rtn o m a   lo y ih asin i  ishlab  c h iq q a n la rid a   B uyuk  B ritan iy a  u n i  q ab u l 
q ilm a g an lig ig a  a ja b la n m a sa   h am   b o ‘la d i.  Ikki  to m o n la m a   yoki  u ch  
to m o n la m a   sh a rtn o m a la r  im zolash  y o i i   bilan  ham   jam oaviy  xavfsizlik 
tizim ini  vujudga  keltirish  m um kin  edi.
Shu  m aqsadda  F ransiya  va  Sovet  davlati  1935-yilda  o ‘zaro   yordam  
t o ‘g ‘risid a  s h a rtn o m a   im z o la d ila r.  B u n d a y   s h a rtn o m a   ik k ala  d a v la t 
tom o n id an   Chexoslovakiya  bilan  ham   im zolandi.
Bu  o ra d a  G itle rn in g   ishtahasi  kun  sayin  o ‘sib  bordi.  1938-yilda  u 
C hexoslovakiyaning  Sudet  viloyatini  talab  qildi.  Bu  m asala  1938-yilning
29-sentabrida  M yunxenda  Yevropa  b uyuk  davlatlari  rahbarlari  o ‘rtasida 
m uhokam a  etilib,  Sudetni  G erm aniyaga  berishga  qaro r  qilindi.
G itler  1939-yilning  15-m artida  C hexoslovakiyani  t o i a  bosib  oldi.  1939- 
yilning 21-m artida  Polshadan  G dansk shahrini talab qildi.  22-m artda  Litvaga 
qarashli  K laypedani  egalladi.
A prel  o yida  Italiya  arm iyasi  A lbaniyaga  bo stirib   kirdi.  Shu  tariq a , 
tinchlan tirish  siyosati  butunlay  halokatga  uchradi.  Fashist  davlatlarining 
bejazo  g ‘olibona  harakatlari jam oatchilikda  b u n d an   buyon  agressiyaga  yon 
bosish  m um kin  emasligi  fikrini  keltirib  chiqardi.  Sovet  rahbariyati  G e rm a - 
niya  va  Y aponiya  solayotgan  xavfdan  c h o ‘chiy  boshladi.
1939-yiIning  m art  oyida  Buyuk  B ritaniya  Sovet  davlatiga  Fransiya  va 
Polsha  bilan  o ‘zaro  ham korlik  haqida  deklaratsiya  im zolashni  taklif  etdi.
I.  S talin  esa  o ‘z a ro   a n iq   m ajb u riy atlar  qayd  etilg an   u ch   to m o n la m a  
shartnom a  im zolashni  va  G erm aniyaning  b o ia ja k   agressiyasini  qaytarish 
u ch u n   Polsha  va  R um iniya  hududiga  Sovet  arm iyasini  kiritish  huquqi 
berilishi  shartini  q o ‘ydi.
Polsha  va  R um iniya  hukm ron  doiralari  bu  shartni  sovetlarning  Sharqiy 
Y evropada  o ‘z  nazoratini  o ‘rnatishga  intilishi,  deb  qabul  qilm adilar.  Buyuk 
B ritaniya  va  Fransiya  Polsha  va  R um iniyani  Sovetlar  taklifiga  ko‘ndirish 
choralarini  izlam adilar.
N a tija d a   M oskva  B uyuk  B ritaniya  v a  F ransiya  Sovet  davlati  bilan  
m uzokaralarni  G itlerga  tazyiq  o ‘tkazish  u ch u n g in a  olib  borm oqda,  aslida 
ulam ing  m aqsadi  sovetlarga  qarshi  G itler  bilan  kelishish,  deb  hisobladi.
S hunday  qilib,  uch  buyuk  davlat  —  Sovet  davlati,  Buyuk  Britaniya  va 
Fransiya  —  bir-biriga  ishonm as  edi.  S huning  uchun   ham   1939-yilning  12- 
avgustida  M oskvada  boshlangan  ingliz-sovet-fransuz  m uzokaralari  natijasiz 
tugadi.
G itlernin g  asosiy  m aqsadi  Sovet  davlati,  Buyuk  Britaniya  va  Fransiya 
o ‘rtasida  shartn om a  tuzilishini  barbod  etish,  Polshaga  hujum   qilish  oldidan 
sovetlarning  b etaraf  qolishiga  erishish  edi.  N atijad a  1939-yil  23-avgustda
19

---

Sovet  davlati  bilan  G erm aniya  o ‘rtasida  o ‘zaro  hujum   qilm aslik  to ‘g ‘risida 
s h a r tn o m a   im z o la n d i.  S h a r tn o m a   10  yil  m u d d a tg a   tu z ild i.  U n d a  
tom onlarning  biri  boshqa  davlat  bilan  urushga  tortilganda,  ikkinchi  tom on 
b e ta ra f  qolishi  yozib  q o ‘yilgan  va,  ayni  paytd a,  sh artn o m ag a  yashirin 
ah dnom alar  ham   ilova  qilingan  edi.  Bu  yashirin  ahd no m alarda  Sharqiy 
Yevropani  Sovet  davlati  va  G erm aniyaning  ta ’sir  doiralariga  b o ‘lib  olish 
nazarda  tutilgan  edi.
G itler Finlyandiya,  Latviya,  Estoniya va  Bessarabiyani  M oskvaning ta ’sir 
doirasida  deb,  o ‘z  navbatida,  I.  Stalin  Litvani  G erm aniya  ta ’sir  doirasida 
deb  tan  oldilar.
Shuningdek,  yashirin  ahdnom ada  kelgusida  Polshani  ham   bo ‘lib  olish 
ko‘zda  tutilgan  edi.  Polshaga  hujum   qilish  haqida  uzil-kesil  bir  qarorga 
kelgan  G erm aniya  esa  1939-yil  1-sentabr  tongida  polyak  yerlariga  bostirib 
keldi.  3-sentabr  kuni  Buyuk  Britaniya  va  Fransiya  G erm aniyaga  qarshi 
urush  e ’lon  qildilar.  Shu  tariqa  Ikkinchi  jah o n   urushi  boshlanib  ketdi.
Xulosa  qilib  aytish  m um kinki,  ikki  jah o n   urushi  oralig‘idagi  xalqaro 
m unosabatlarda  kuchli  davlatlar dunyoga  o ‘z  hukm ini  o ‘tkazdilar.  Urushga 
qarshi  ku chlarning  zaifligi  natijasida  fashizm ning  oldini  olish  m um kin 
b o ‘lmadi.  V aholanki,  bir  q ator  davlatlar  o ‘z  m anfaatlari  y o ‘Iida  ular  bilan 
til  biriktirdilar.  M a’naviyat  qashshoqligi  va  nafs  balosi  navbatdagi  urushni 
keltirib  chiqardi.