|
M arokash
ning katta qismi hali m ustam lakachilar tom onidan
am alda bosib olinm agan edi. M am lakatning xuddi
shu ozod qism ida b o ‘ysunm as qabilalarning o ‘z davlatlari mustaqilligini saqlab
qolish y o iid a g i kurashi boshlandi.
1920-yilda Ispaniya M arokashning R if viloyatini bosib olish niyatida
hujum uyushtirdi. Ispan bosqinchilariga qarshi kurashga M uham m ad Abdul
Karim boshchilik qildi. 1921-yilning iyulida rifliklar ispan q o ‘shinlarini
to r-m o r etdilar. S entabr boshlarida R if Respublikasi tuzilganligi e i o n qilindi.
A b d u l K a rim R e s p u b lik a p r e z id e n ti la v o z im in i e g a lla d i. B u n d a n
M arokashning bir qism ini bosib olgan Fransiya m ustam lakachilari tashvishga
tushib qoldilar. U lar q o ‘zg‘olon fransuz m ustam laka hududlariga ham tar-
122
qalib ketishidan q o ‘rqdilar. Endi Fransiya R if Respublikasini tugatish payiga
tushdi. Shu m aqsadda 1924-yilning yozida unga hujum qildi. Biroq Fransiya
o ‘zi rejalashtirgan oson g ‘alabaga erisha olm adi. Endi u Ispaniya bilan
b irgalikd a R if R espublikasini q o n g a b o tirish g a kirishdi. 19 2 5 -y iln in g
sentabrida bu ikki davlat armiyasi birgalikda R if Respublikasiga qarshi hu-
jum boshladi. U m sh harakatlari 1926-yilning may oyigacha davom etdi.
K uchlar teng b o ‘lm agan bu urushda Rif Respublikasi arm iyasi yengildi.
Abdul Karim asir olindi. Shundan keyin ham qurolli qarshilik k o ‘rsatish
to ‘xtam adi va 1934-yilgacha davom etdi. 1934-yilda M arokash milliy buiju-
aziyasi va ziyolilari «M a ribchilar bloki» deb ataluvchi siyosiy tashkilot
tuzdilar. Bu tashkilot M arokash sultoni hokim iyatini kengaytirishni talab
etdi. Biroq m ustam lakachilar bu talabni rad etdilar. 1937-yilda esa tashkilot
faoliyati taqiqlandi. Ispaniya M arokashida Franko diktaturasi o ‘rnatildi.
1940-yilda Fransiya G erm aniya to m o n id a n to r-m o r etilgach, Fransiya
M arokashi Vishi hukum ati nazorati ostiga o ‘tdi. Shimoliy Afrikaga tashlangan
in g liz -a m e r ik a q o ‘s h in la ri fa s h is tla r q o ‘s h in la rin i t o r - m o r e tg a c h ,
M arokashda Fransiya m ustam lakachilik tartibi saqlanib qolaverdi.
Tunis
XX asr boshlarida T unis ham Fransiya m ustam -
_______________________ lakasi edi. T o ‘g ‘ri, m am lakatini nom iga b o ‘lsa-
da, Tunis biyi boshqargan. V atanparvar k uchlar 1920-yilda «Dastur» (K o n -
stitutsiya) deb atalgan partiya tuzdilar. U nda milliy burjuaziya yetakchi mavqega
ega b o ‘ldi. «Dastur» Parij Tinchlik konferensiyasi Fransiyani T unisda keng
islohotlar o ‘tkazishga m ajbur etadi, deb um id qilardi. Shu m aqsadda u o ‘z
delegatsiyasini 1920-yilda Parijga yubordi. Biroq bu um id puchga chiqdi.
Tez orada «Dastur» m am lakatda juda katta o b ro ‘ qozona oldi. H atto , T unis
biyi ham uning talablariga qarshi chiqm adi. O xir-oqibatda Fransiya yon
berishga m ajbur b o ‘ldi.
1922-yilning iyul oyida Fransiya h u k u m ati Tunisda K onstitutsiyaviy
isiohotlar o ‘tkazish haqida dekret chiqarishga m ajbur b o ‘ldi. U nga k o ‘ra,
Tunisda K atta Kengash (parlam ent) tuzilishiga ruxsat etildi. Biroq u nda
fransuzlarning vakillari k o ‘pchilikni tashkil etishi belgilab q o ‘yildi. «D as-
tur» a ’zolarining bir qismi bunga rozi b o ‘lsa-da, advokat Habib Burg‘iba
boshchiligidagi guruh undan norozi b o ‘ldi. Bu gum h 1934-yilda «Yangi
dastur» partiyasiga birlashdi. Tez orada partiya rahbarlari hibsga olindi.
1936-yilda Fransiyada Xalq frontining hokim iyat tepasiga kelishi mustaqil
m am lakatlardagi siyosiy partiyalarning ochiq faoliyat k o ‘rsatishiga im kon
tug‘dirdi. B utun m am lakatni nam oyish qoplab oldi. N am oyishchilar Tunisga
m ustaqillik talab etdilar. Ayni paytda «Yangi dastur» partiyasining o b ro ‘si
o ‘sib bordi. Bu narsa Fransiya m ustam lakachilarini c h o ‘chitib yubordi.
1938-yilning aprelida nam oyishchilarga qarshi tank lar tashlandi. «Yangi
dastur» rahbarlari hibsga olindi va partiya faoliyati taqiqlandi. 1939-yilda
Tunisda qam al holati joriy etildi. O ldinda m ustaqillik u chu n kurashning
azobli y o ila r i turardi.
123
Do'stlaringiz bilan baham: |
