Birinchi jahon
urushidan keyin
Hindistondagi ahvol
100
bor edi. U rush yiliarida qora m etaiiurgiya 30 foiz o ‘sgan b o ‘lsa, qishloq
xo‘jaligi orqaga ketdi. 12 mln kishi o ch d an o ‘ldi.
1919-yilning 13-aprelida Panjob shtati poytaxti A m ritsar shahrida ingliz
q o ‘shinlari aholining norozilik yig‘ilishini o ‘qqa tutdi. Buning natijasida
1000 dan ortiq kishi o ld irild i, 2000 dan ortiq kishi yaralandi. Shu tariqa
ham m a joyda politsiya bilan to ‘qnashuv boshlanib ketdi.
Buyuk Britaniya 1919-yili H indistonni boshqarish to ‘g‘risida q aro r qabul
qildi. Bunga binoan 2 palatali boshqarish tizim i tashkil qilindi. D ep u tat-
larning 50 foizini vitse-qirol tayinlardi. 1,5 foiz hind saylov huquqi oldi.
Bu q o n u n bilan birga «anarxizm va inqilobiy chiqishlarga qarshi» R ouletta
qonuni ham qabul qilindi va politsiyaga cheklanm agan h uq uq lar berdi.
H ind xalqi m illiy-ozodlik kurashiga rahbarlik qiluvchi qudratli siyosiy
tashkilot — H indiston Milliy Kongressi (H M K ) partiyasi kurashning kuch
ishlatish usuliga qarshi chiqdi. H M K ga 1915-yildan boshlab h in d xalqining
buyuk farzandi M axatm a G andi (1869— 1948) boshchilik qiladi. U ning
rahbarligi davrida H M K da kurashning kuch ishlatm aslik, faqat tin c h ,
z o ‘rliksiz shakliga tay an a d ig an y o ‘li g ‘alab a qozo n d i. Bu y o ‘l tarixg a
kurashning gandicha y o ii nom i bilan kirgan. M. G and in in g tin ch kurash
y o ii hind xalqi keng qatlam ini m illiy-ozodlik kurashiga jalb etish im konini
berdi. G an d izm — diniy-falsafiy tizim b o iib , idealizm , induizm , jaynizm
va xristianlik elem entlarini o ‘zida birlashtirgan. U ning asosida «haqiqat,
ishonch, hech kim ga yom onlik qilmaslik» yotadi.
X o‘sh, kurashning tinch, kuch ishlatm aslik y o ii — «satyagraxi» deyil-
ganda nim a nazarda tutilgan? Bu tush u n ch a ingliz m a ’m urlari tadbirlarini
boykot qilishni, o ‘z noroziligini tin ch nam oyishlar y o ii bilan bildirishni,
m ustam lakachi m a’m uriyat bilan ham korlik
q ilis h d a n b o sh to r tis h n i, z o ‘ra v o n lik s iz
fuqaroviy b o ‘ysunm aslikni anglatadi. K urash-
ning bu y o ii asrlar davom ida sabr-to qat ruhi-
ga singib ketgan va m illiy-ozodlik kurashi-
ning asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblan-
gan dehqonlar psixologiyasiga, xarakteriga mos
y o i edi.
H indiston jam iyatining asosini dehqonlar
tashkil etgan bir sharoitda M. G andi tanlagan
y o i b ird an -b ir to ‘g ‘ri y o i edi. M. G andining
z o ia v o n lik siz ham korlik qilmaslik, fuqaroviy
bo ‘ysunmaslik harakatining birinchi bosqichini
1919— 1922-yillar tashkil etadi.
Rouletta qonunigajavoban M. G andi 1919-
yilning 6-ap relid a hind xalqini d o ‘konlarini
yopib q o ‘yishga va h a r qanday am aliy faoli-
yatni t o ‘xtatishga chaqirdi. M ustam lakachi
Moxandas Gandi.
101
m a’m uriyat bunga kuch ishlatish bilan javob berdi. 1919-yilning kuzida
H M K syezdi ingliz m a’murlari joriy etgan qonun b o ‘yicha saylovni boykot
qilish haqida q aro r qabul qildi. N atijada saylov am alda barbod b o ‘ldi. Bu
davrda H M K saflarida 10 mln kishi bo r edi.
Boykot. shuningdek. ingliz tovarlarini sotib olm aslikni, inglizlar joriy
etgan faxriy u nvonlar va m ansablardan voz kechishni, rasmiy qabullarga
borm aslikni, ingliz m aktablarida o ‘qim aslikni, ingliz sudlarini rad etishni,
davlat soliqlarini t o ‘lam aslikni ham nazarda tu ta r edi.
Shu bilan birga Panjobning turli joylarida q o ‘zg‘olonlar ham b o ‘lib o ‘tdi.
Lohur shahrida q o ‘zg‘olonga askarlar ham q o ‘shildi. Bu yerda «Armiya
kaltagi» degan tashkilot shuhrat qozondi. G ujaratdagi q o ‘zg‘olon sam olyotlar
yordam ida bostirildi. A m ritsarda ingliz m a’m urlari haqoratli buyruq chiqardi.
M ahalliy aholi ingliz m issioner ayoli o ‘ldirilgan ko‘chadan bo shdan-oxir
qurbaqaga o ‘xshab em aklab tishga m ajbur qilindi. Kim bu tartibni buzsa,
otib tashlandi.
Bu davrning xarakterli xususiyatlaridan biri M usulm onlar ligasi bilan
M illiy kongressning yaqinlashuvi b o ‘ldi.
1919— 1922-yillardagi ozodlik harakatlariga K alkutta ju t korxonalari
ishchilari, Bom bey to ‘qim achilari. M adras ishchilari, Jam sh ed p u r tem ir
y o lc h ila ri q o ‘shildilar. Bu harakatlarning bir qismi oz b o ‘lsa-da, g‘alabaga
olib keldi. Bom bey to ‘qim achilarining ish kuni 12 soatdan 10 soatga tushi-
rildi. M etallurglarning m ukofot haqi 15—20 foizga oshirildi. 1920-yil oxirida
U m um H indiston kasaba uyushm alari kongressi tashkil etildi.
1922-yil noyabrda U m u m H indisto n kasaba uyushm alari kongressi-
ning 2-syezdi b o ‘lib o ‘tdi. Syezd Buyuk B ritaniya shahzodasi U elsning
kelishiga 80 m ing kishilik «qo‘zg‘o lo n d a n ham k uch liro q» nam oyish
uyushtirdi. O radan k o ‘p o ‘tm ay Milliy kongress kuch ishlatm asdan qarshilik
k o ‘rsatish n i t o ‘xtatd i. B unga sabab C h a u ri-C h a u ra d a g i v o q e a la r edi.
C hunki bu yerda politsiya d eh qonlarni om m aviy o ‘qqa tu tdi, d eh q o n lar
h a m b ir n e c h a p o lits iy a c h in i o ‘ld ird ila r. B om bey va G a ra x p u rd a g i
vahshiyliklar takrorlanm asligi uchun G andi harakatni to ‘xtatishga k o ‘rsatm a
berdi.
O zo dlik h a ra k a tin i v a q tin c h a b ostirgan in g liz la r 1923— 1928-yilda
o ‘zlarining zaiflashayotgan ahvolini biroz yaxshilab oldilar. Bu davrda
H indiston iqtisodiyoti urush yillaridagidan ham tez o ‘sdi. F abrikalar soni
1,5 baravar ko‘payib, 7515 taga yetdi. Buyuk B ritaniyaning H indistondagi
kapitali 1 m lrd funt sterlingga yetdi. 1928-yilda u H indistondagi faqat
irrigatsiya inshootlaridan 74 m ln rupiy foyda oldi.
Ja h o n iqtisodiy inqirozi H in d isto n g a k atta t a ’sir k o ‘rsatdi. Buyuk
Britaniya inqiroz o g ‘irligini m etropoliyaga yuklam oqchi b o id i. Qishloq
x o ‘jalik m ahsulotlari bahosi pasaydi. Ekin m aydonlari qisqardi. M ayda
kapitalistlar, h u n arm an d lar xonavayron b o id i, ocharchilik avj oldi. Ishsiz-
lar k o ‘paydi. Ish haqi kam aydi.
102
Qishloq xo‘jalik m ahsulotlari bilan sanoat mahsulotlari o ‘rtasidagi «qaychi»
monopolistlarga ko‘plab foyda olishga imkon berdi. Ozodlik harakati kuchaydi.
Saym on komissiyasi bilan birgalikda M. N eru, J. N em guruhlari H indiston
K onstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqdilar. U nga t o i a m ustaqillik so‘zlari
kiritildi. Inglizlar oldiga bir qan ch a radikal talablar q o ‘yildi, lekin ular buni
bajarishmadi. Natijada mustaqillik uchun kurash kuchayib, qonli to ‘qnashuvlar
avj ola boshlagan bir sharoitda M. G andi barcha chiqishlar oqim ini fuqaroviy
b o ‘ysunm aslik o ‘zaniga burishga h arak at qildi. Bunga m u stam la k ach i
hukum atning 1865-yilda joriy etilgan tuz so lig in i bekor qilish haqidagi
M. G andi talabini in kor etishi sabab b o id i.
Inglizlar tuzga davlat m onopoliyasi jo riy etgan edi. N atijad a tuz narxi
hindlam ing uni sotib olishga qurbi yetm as darajada oshib ketdi. H in dlar
tuzsiz ovqat yeyishga m ahkum edilar. Bu esa aholini jism o n an tanazzulga
uchratish bilan barobar edi. G andi ham dengizdan, od am lar bilan tu z ola
boshladi. In g lizlarb u harakatni t xtatm oqchi b o iish d i. U nga qarshi 1930-
yilda H indistonda b o ‘ysunm aslik harakatining ikkinchi bosqichi boshlandi.
B unga jav o b an m u stam la k ach i m a ’m u riy at 60 m in g d an o rtiq k ish ini
(M . G andi va uning yaqin safdoshlarini ham ) qam oqqa tashladi. H M K ni
esa q o n u n d an tashqari, deb e i o n qildi. Lekin bular natija berm agach, 1931-
yilning 5 -m artid a ingliz m ustam lakachi m a ’m uriyati H M K bilan bitim
im zolashga m ajbur b o id i. U nga k o ‘ra, ingliz m a ’m u rlari repressiyani
to ‘xtatish va siyosiy m ahbuslarni ozod etish m ajburiyatini oldi. H M K esa
fuqaroviy b o ‘ysunm aslik harakatini to ‘xtatadigan b o ‘ldi.
M. G a n d i rasm iy L o n d o n bilan «dum aloq stol» atro fid a m u zok ara
boshlashga rozilik berdi. L ondonda hind m uam m osiga b ag ish lab o ik azilg an
konferensiyaga H M K «H indiston fuqarolarining asosiy h u q uq va burchlari
haqida» deb nom langan hujjatni taqdim etdi. A m alda bu hujjat b o ia ja k
m ustaqil H indiston Respublikasi K onstitutsiyasining asosi edi.
H ujjatda H indistonda dem okratik erkinliklarni joriy etish; kastalar va
dinlarning tengligini tan olish; diniy om ilni hisobga olgan h old a H indistonni
m a ’m uriy qism larga qayta b o iis h ; ish haqining eng kam m iqdorini joriy
etish; yer u ch u n to ia n a d ig a n ijara haqini cheklash; soliqlarni kam aytirish
va shu kabi boshqa talablar ilgari surilgan edi. Tabiiyki, ingliz m ustam -
lakachilari b u talablarni qabul qilm adilar. N atijada konferensiya ishi barbod
b o id i.
Inglizlar ozodlik kurashini bostirishda b ir guruh vatanparvarlar ustidan
1933-yilda sud jarayonini o ik a z d i. MuzafTar A hm ad o ‘lim jazosiga hukm
qilindi, lekin xalqning talabi bilan ozod etildi.
1934— 1939-yillarda H indiston iqtisodiy jih a td a n biroz yuksalsa-da,
Angliyaning olgan foydasi tez o ‘sib bordi. 1935-yilda B oshqam v agentligi
to ‘g‘risida qaro r qabul qilindi. Zaxira bank hind kapitalini nazo rat qiladigan
b o id i. Ish haqi 25 foizga kam aydi. H in d lar buni «qullik konstitutsiyasi»
deb atadilar. O zodlik harakati kuchaydi.
103
Biroq Buyuk Britaniya H indistonda yangi saylov q on un in i jo riy etishga
m ajbur b o id i. 1937-yilda o ik azilg an saylovda H M K jam i 11 shtatdan 8
tasida g‘alaba qozondi va ularda o ‘z hukum atini tuzdi. Bu hodisa m ustaqillik
y o iid a g i yirik qadam edi. 1939-yil sentabr oyida ikkinchi ja h o n urushi
boshlangach, H indiston vitse-qiroli H indistonni urushuvchi to m o n , deb
e i o n qildi.
U rush yillarida hind xalqining ahvoli yanada yom onlashdi. G u ru c h 5
baravar qim m atlashdi. Ish kuni 12 soatga uzaytirildi. 2 m ln hind arm iya va
flotda xizm at qildi. H indiston 0,5 m ln ingliz-am erika askarlarini boqdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |