E. Z. Nuriddinov n izom iy nom LI tdpu «Xorijiy m am lakatlar tarixi»

A— Jahon  tarixi
49

---

Fransiyaning  Yevropada  o ‘z  gegem onligini  butun  choralar  bilan  qaror 
toptirishga  urinishi  uning  Buyuk  Britaniya  va  AQSH  bilan  m unosabatlarini 
sovuqlashtirdi.  Buyuk  Britaniya Yevropada  Fransiyaning gegem on b o iish in i 
aslo  istam as,  aksincha,  bu  mavqega  o ‘zi  d a ’vogarlik  qilardi.
Xalqaro  m aydonda  gegem onlikka  d a ’vogar  A Q SH   ham   Fransiyaning 
yanada  kuchayib  ketishini  xohlam as  edi.  Shuning  uchun  Buyuk  Britaniya 
va  AQSH  G erm aniya  Fransiyaga  to ia s h i  lozim   b o ig a n   tovon  m iqdorini 
mum kin  q adar kam aytirishga  intilganlar.  Buning ustiga,  G erm aniya tovonni 
ham isha  ham   vaqtida  va  belgilangan  m iqdorda  t o ia s h   qobiliyatiga  ega 
b o im a g a n .  G e rm a n iy a   to v o n n in g   b ir  q ism in i  k o ‘m ir  b ila n   t o i a s h  
m ajburiyatini  ham   olgan  edi.  1922-yilda  R ur viloyatidan  Fransiyaga  k o ‘m ir 
yuborishni  to ‘xtatdi.
Bu  hodisa  F ransiya  m etallurgiya  sanoati  rivojiga  k atta  salbiy  t a ’sir 
ko‘rsatdi.  Buning oldini  olish  m aqsadida  «Milliy blok»  hukum ati  (bu vaqtda 
uni  ashaddiy  m ilitarist  va  shovinist  R.  P uankare  boshqarar  edi)  1923-yil 
yanvarda  R ur  viloyatiga  q o ‘shin  kiritdi  va  uni  bosib  oldi.  Biroq  Fransiya 
o ‘z  m aqsadiga  erisha  olm adi.  R ur  k o ‘m ir  konlari  ishchilari  (nem islar) 
G erm aniya  hukum atining  c h a q irig i  bilan  ko‘m ir  qazib  chiqarish  va  uni 
vagonlarga  ortishdan  bosh  tortdilar.  N atijada  Fransiyaning  o iila b   m etal- 
lurgiya  zavodlarida  ish  to ‘xtab  qoldi.  Ayni  paytda  istilochi  q o ‘shinni  saqlab 
turish  hukum atni  m a ’nosiz  katta  xarajat  qilishga  m ajbur  etdi.  Bu  xarajat 
soliqlarni  y a n a d a   o sh irish   evaziga  am alga  o sh irild i.  M am lak a td a  pul 
qadrsizlandi.  Bu esa  Fransiyada ichki siyosiy vaziyatni keskinlashtirib yubordi. 
Rur  istilosi  xalqaro  m unosabatlarda  tanglik  yuz  berishiga  olib  keldi.  Buyuk 
Britaniya  G erm aniyaning  yonini  ola  boshladi.  A Q SH   va  Buyuk  Britaniya 
Fransiyaning  Y evropa  q it’asida  gegem onlik  o ‘rnatish  xom xayolini  butunlay 
chippakka  chiqarish  y o ila rin i  qidira  boshladilar.  Bu  y o in i  to pd ilar  ham . 
Bu y o i  G erm aniya iqtisodiyotini tiklash va bu bilan  G erm aniyaning Yevropa 
siyosiy  hayotidagi  rolini  oshirishga  xizm at  qiluvchi  Daues  rejasini  hayotga 
tatbiq  etish  edi.
Shu tariqa  R ur istilosi aslida  hukum atning kaltabin siyosati b o iib  chiqdi. 
Bu  istilo  F ransiyaning  ichki  va  tashqi  ahvolini  yom onlashtirib  yubordi.  Bu 
esa  oxir-oqibatda  «M illiy  blok»ning  1924-yildagi  saylovda  m agiubiyatga 
uchrashiga  olib  keldi.
1919— 1924-yillarda  Fransiyaning  «Milliy  blok»  hukum ati  siyosatidan 
norozi  ichki  va  tashqi  s o i   kuchlar «So‘l  blok»  tuzishga  qaror qildilar.  1924- 
yilda bunday blokning tuzilishiga erishildi.  R adikallar partiyasi va sotsialistik 
partiya  bu  blokka  birlashdilar.  U lar  saylovchilarga  ch u q u r  ijtim oiy  islohot 
o ‘tkazish,  «Milliy blok»ning xalqqa qarshi  qaratilgan tadbirlarini bekor qilish, 
Sovet  davlati  bilan  diplom atik  m unosabat  o ‘rnatish,  G erm an iyadan   F ran - 
siya  q o ‘shinini  olib  chiqib  ketish  kabi  va’dalarni  berdilar  va  1924-yilning 
may oyida  parlam entga o ik azilg an  saylovda g ‘alaba qozondilar ham da  «So‘l 
blok»  hukum atini  tuzdilar.  H ukum atni  R adikallar partiyasi  rahbari  E.  Errio
50

---

(1872—1957) boshqardi va  R ur viloyatidan  Fransiya q o ‘shinlarini  olib chiqib 
ketdi.  O k tab r oyiga  kelib  Sovet  davlatini  tan  oldi  va  diplom atik  m unosabat 
o ‘rnatdi.  U y-joy  m uam m osini  hal  etish  m aqsadida  300  m ln  frank  m ablag‘ 
ajratdi.
1925-yilda  og‘ir  sanoatda  ishlab  chiqarish  urushdan  oldingi  darajadan 
oshib  ketdi.  Biroq  «So‘l  blok»  hukum ati  milliy  pulning  q adrini  ta ’m inlay 
olm adi.  Inflatsiya  o ‘sib  bordi.  M asalan,  1915-yilda  1  dollar  5,5  frankka 
teng  b o ‘lgan  b o ‘lsa,  bu  ko ‘rsatkich  1926-yilda  47  frankni  tashkil  etdi. 
H ukum at m am lakatda chuqur ijtim oiy islo h o tla ro ‘tkazilishini  istam ayotgan 
yirik  kapital  qarshiligini  yenga  olm adi.
Buning  ustiga  bu  hukum at  Fransiya  m ustam lakalarida  (M arokash  va 
Suriyada) boshlangan  m illiy-ozodlik  harakatlarini  qonga  botirdi.  G erm aniya 
m asalasida  hukum at  AQSH  va  Buyuk  Britaniya  oldida  to ‘la  taslim chilik 
yo‘lini  tutdi.  E.  Errio  hukum atini  «D aues  rejasi»ni  q o ‘llab -q u w atlash g a 
m ajbur etdilar.  Bu  Fransiyaning Y evropada gegemon b o ‘lish  orzusiga  xotim a 
berilganligini  an g latar  edi.  Bu  ham   yetm agandek,  F ransiya  1925-yilda 
L okarno  sh artn o m asin i  im zoladi.  Bu  sh artn o m an in g   im zolanishi  aslida 
Fransiyaning o ‘z  ittifoqchilari  b o ‘lgan  Polsha va  Chexoslovakiyaga  nisbatan 
xiyonati  edi.  C hunki  m azkur  shartn om ada  bu  ikki  davlatning  G erm aniya 
bilan  chegaralari  buzilmasligiga  xalqaro  kafolat  berish  ko‘zda  tutilm agan 
edi.  B u n d ay   riy o k o ro n a   s h a r tn o m a n in g   im z o la n ish ig a   F ra n s iy a n in g  
G e rm a n iy a n in g   b o ‘lajak  agressiyasi  tig ‘ini  S h arqqa  burib  y ub o rish d ek  
m ash’um   niyati  sabab  b o ‘ldi.  Bu  om illarning  bari  o ‘ng  kuchlarga  so ‘llarni 
Fransiya m anfaatiga xiyonat qilishda ayblashlariga  im koniyat tu g ‘dirdi.  Ayni 
paytda  Fransiyada  moliyaviy inqiroz kuchayib bordi.  M oliya-sanoat doiralari 
frankni  barqarorlashtirish  uchun  favqulodda soliqlar jo riy etish  rejasini  ilgari 
surdilar.  Biroq  Sotsialistik  partiya  bu  rejani  q o ilab -q u v v atlam ad i.  N atijada
1926-yilning  iyun  oyida  « S o i  blok»  b arham   topdi.
Sotsialistik  partiya  bilan  orani  ochiq  qilgan  Radikallar  partiyasi  o ‘nglar 
bilan  ham korlik  y o iig a   o ‘tdi.  0 ‘ng  k u ch lar  radikallar  b ilan   koalitsion 
hukum at  tuzdilar.  Bu  hukum at  «M illiy  blok»  hukum ati  deb  ataldi  va  unga 
yana  R.  Puankare  (1860 —  1934)  boshchilik qildi.  Parlam ent  R.  Puankarega 
m oliyaviy  islo h o t  u c h u n   ch e k la n m ag an   v ak o latlar  berdi.  C h u n o n c h i, 
h u k u m a t  so liq la rn i  9  m lrd  fran k k a  k o ‘p a y tird i.  D av lat  x a ra ja tla rin i 
qisqartirdi.  U rush  nogironlariga to ia n a d ig a n  nafaqalar kam aytirildi.
1926-yilda  frankning  barqarorlashuviga  erishildi  (1  do llar  aw alg i  47 
frank o ‘rniga  24,8  frankka teng b o id i).  Inflatsiyadan  eng ko ‘p za rar ko‘rgan 
m ayda m ulkdorlar R.  Puankarega frank xaloskori deb qaray boshladi.  B undan 
tashqari,  shu  yilning  o ‘zida  davlat  budjeti  darom adlari  ilk  b or  urushdan 
keyingi  xarajatlardan  ortiq  b o id i.
M oliyaviy barqarorlik,  o ‘z  navbatida,  iqtisodiyotning  um um iy yuksalishi 
boshlanganini  anglatar  edi.  Fransiya  sanoati  m ahsuloti  hajm i  birinchi  b o r 
urushdan  oldingi  darajadan  ortiq  b o id i.  1930-yilga  kelganda  Fransiyada
51

---