E. Y. Saito V a, N. E. Abraykulova

2.7.  Obraz yaratishda mavzu va musiqa san'atining o‘rni
Musiqa  -   raqsning  asosidir.  Musiqa  -   nima  u?  Musiqa  so‘zi 
qadimgi  Gretsiyadan kelib  chiqqan.  Musiqaning o‘z  sanog'i  bor:  1-2 
ga,  1-2-3  ga  yoki  1-2-3-4  ga  sanaladi.  Bu  musiqaning  ritmi 
deyiladi.  Ritm-musiqa  tizimining  bezagidir.  U  musiqa  ohanglarining 
«vaqtinchalik tashkiloti» deb tasvirlaydigan bo‘lsak, o‘lchov -  musiqa 
bezaklarining  qanday  tezlikda  o‘zgarib  turishini  anglatib  turadi. 
Ritmlaming mayin, sokin, sekin, hamda kuchli-zarbli turlari bor. Ular 
musiqa tizimining «1» sanoqqa tushishi bilan boshlanadi.  Har bir bitta 
kuchli  zarbdan  keyin  bitta,  ikkita  yoki  uchta  yumshoq  zarb  to‘g‘ri 
keladi.
Masalan:  «1»  kuchli  zarb,  keyingi  «2-3»  mayinroq  chalinsa,  bu- 
3/4 musiqa o‘lchovli «vals» kuyi ekanligi seziladi. «Tango», «Samba» 
yoki  boshqa  turlari  bilan  nomlanishi  uning  o‘lchoviga  qarab 
belgilanadi.  Kuchli  zarblaming  orasi  takt  deyiladi.Taktlar  oMchovi 
nota  yozuvining  boshida  2/4,  3/4,4/4,  6/8  ko‘rinishlarida  qo‘yiladi. 
Ritmik  bo'linishlar  -  musiqa  tizimining  teng  qismlarga  bo‘linishidir. 
Notalar  ikkiga,  uchga,  to‘rtga,  oltiga  va  sakkizga  boMinadi.  Biror 
raqsni  o‘rganishni  boshlaganda,  awalo  musiqani  eshitishni  va 
sanashni  o‘rganish  zamr.  Buning  uchun  ovoz  chiqarib  sanash,  keyin 
esa  oyoq  harakatlarini  shu  sanoqqa  tushirib  olish  kerak.  Kuyni 
tushunib  olgandan  keyin  ovoz  chiqarmasdan  harakatlami  bajarish 
mumkin.  Insonlar qanchalik tez  harakatlansa,  uning yurak urishi  ham 
tezlashadi.  Musiqa tezligi  ham  vaqt birligiga qarab  uning  xarakterini, 
ya’ni  harakatchan  yoki  sokinligini  bildiradi.  Notalarda  musiqaning 
tezligi  so‘zlar  bilan  beriladi.  Allegro-«Allegro»  -   tez,  Andante- 
«Andante»-o‘rtacha  tezlik va boshqalar.  Musiqa tezligini  sanash  ham 
mumkin.  Yurak  urishini  sanagan  kabi  musiqa  oMchovini  ham  bir 
daqiqadagi  «zarb»ning hisobi bilan  sanash mumkin.  Bir daqiqada  140 
ta  zarb  boMsa,  tez,  60-80  ta  boMsa,  vazmin,  40-60  ta  boMsa,  sekin 
musiqa hisoblanadi.
Ma'lumki,  raqs  san'atining  qadimiy  asoslari  ajdodlarimizning 
ibtidoiy  davrlardagi  mehnat  jarayonlariga,  turli  jonivorlar  va  tabiat 
hodisalariga  taqlidan  ijro  etgan  marosimiy  o‘yin  harakatlariga  borib
63
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

taqaladi.  Shuning uchun ham mutaxassislar orasida «Raqs -  insonning 
mehnat jarayonida tashqi olamdan olgan emotsional taassurotlari bilan 
bog‘liq holda yuzaga kelgan va inson gavdasining harakat va holatlari 
vositasi  bilan  yahlit  badiiy  obraz  yaratiladigan  san’at  turidir»,  degan 
nazariy  qarash  mavjud.  Bunda  raqs  vositasida  obraz  yaratish  usullari 
faol  qo‘llaniladi.  Raqs  san’atining  nafis  harakatlarining  muayyan 
mazmun  tashuvchi  ritmik  mutanosibligiga  asoslangan 
o‘ziga  xos 
tizimi  vositasida  badiiy  obraz  yaratish  imkoniyatlaridan  samarali 
foydalaniladi.  0 ‘tkazilayotgan  bayram  tomoshalari 
yoki  konsert 
dasturlari  mohiyati  va  rejisyor  tomonidan  tayyorlangan  ssenariyga 
qarab  raqs  musiqasi  tanlanadi.  Tanlangan  raqs  musiqalari  ssenariy 
mazmun-mohiyatini  aks  ettirishi,  hamda  sahnalashtirilayotgan  raqs 
harakatlarining o'ziga xos mazmuni va ritmik mutanosib boTishi talab 
etiladi.  0 ‘zbek  raqs  san’ati  asoschisi,  ustoz  baletmeysterimiz 
M.Turg‘unboyeva  raqs  sahnalashtirishda  raqs  mazmuni  va  uning 
kuyiga  alohida  e’tibor  berganlar.  Sahnalashtirgan  raqslarining  ichida 
ko‘pini avval bir mavzuni tanlab, hayolida tasvirlab, uning mazmunini 
yozib  «pishirib»  olganlar,  so‘ngra  bastakorga  murojaat  qilib 
kuyni 
bastalab berishini so'raganlar.
Masalan,  «Paxta»  raqsida  o‘zbek  xalqining  keng  dalalarda  fahr 
va shijoat, mehr va ishtiyoq bilan mehnat qilishi jarayoni tasvirlangan. 
Raqsidagi  harakatlarda  chigitning  tuproq  ostidan  bosh  ko‘tarishini, 
0 ‘zbekistonimizning  mazali  suvini  ichib  qoniqib,  quyoshning  issiq 
taftidan  bo‘y  cho‘zishini  va  oxir-oqibat  g‘o‘za  ko‘saklarida  oppoq 
paxta  boTib  ochilganini  tasvirlaganlar.  Terimchilaming  mo‘1  hosilni 
yig‘ib  olish jarayoni,  quvonch  bilan  hosil  bayramini  o‘tkazishlari  va 
bu  bayramga  qo‘shni  qardosh  xalqlaming  sovg‘a  sifatida  o‘z  xalqi 
raqslari  bilan  tashrif  buyurishlari  aks  ettirilgan.  Bu  raqsda  xalqlar 
do‘stligi bayon etilgan.