Э. Шодмонов, Д. Бабабекова, Б. Турсунов корхона иқтисодиёти ва инновацияларни бошқариш

 
20.4. Инновациялар ва инновацион портфелни режалаштириш. 
Замонавий 
иқтисодий 
шароитларда 
корхонанинг 
инновацион 
салоҳиятини ишлаб чиқариш доимо ўзгариб бораѐтган талаблар доирасида 
амалга оширилади, бу эса инновацион фаолият дастурларини узлуксиз 
такомиллаштиришни талаб қилади. Кутилмаган муаммо ҳар қандай вақтда 
юзага келиши мумкин ва сиз инновацион лойиҳада ишлашни тўхтатиб 
қўйишингиз ѐки ҳатто тўхтатишингиз керак бўлади. Бошқача қилиб айтганда, 
истеъмолчилар талаблари ва талаби ўзгариши мумкин, бунинг натижасида 
инновацион лойиҳанинг амалга оширилиши мумкинлигини қайта баҳолаш 
зарур бўлади. 
Бундай шароитда корхонанинг инновацион салоҳиятини бошқариш 
тизими зарур ўзгартиришларни амалга ошириш учун мослашувчан бўлиши 

---

керак. Натижада корхонанинг инновацион портфели турли лойиҳалардан 
иборат бўлиши мумкин: катта ва кичик; тугатиш ва бошлаш учун яқин. 
Бироқ, ҳар бир лойиҳа ўзига хос хусусиятларга (мураккаблик, мураккаблик 
ва бошқалар) қараб, чекланган ресурсларни тақсимлашни талаб қилади. 
Шу муносабат билан, инновацион лойиҳалар самарали фойдаланиш 
учун улар қаторига киритилиши керак. Инновацион салоҳиятни амалга 
оширишни оптимал равишда амалга ошириш учун корхонанинг инновацион 
портфели имкон қадар барқарор бўлиши учун муайян контурларга эга 
бўлиши керак. 
Портфелдаги муайян вақтдаги инновацион лойиҳалар сони уларнинг 
ҳажмига боғлиқ бўлиб, улар ривожланиш учун зарур бўлган инвестиция 
ресурсларининг умумий миқдори ва ягона лойиҳанинг қиймати билан 
ўлчанади. 
Портфелдаги 
инновацион 
лойиҳалар 
сони 
инновацион 
бюджетнинг муайян вақтга нисбати лойиҳа учун ўртача харажатга нисбати 
билан белгиланади. Шу асосда корхоналар бир вақтнинг ўзида қанча 
инновацион лойиҳани самарали бошқариш мумкинлигини ҳал қилишлари 
керак. ѐки бир нечта лойиҳаларга консентрация қилиш ѐки мавжуд 
ресурсларни кўпроқ лойиҳаларга ажратиш. 
Таъкидлаш жоизки, асосан йирик лойиҳалардан иборат инновацион 
портфел портфел билан таққослаганда, ресурслар кичик лойиҳалар орасида 
тақсимланади. Шу билан бирга, инновация фаолиятига нисбатан камроқ 
харажатларни талаб қиладиган кичик лойиҳалар одатда сотиш ва шу боис 
рентабеллик нуқтаи назаридан камроқ салоҳиятга эга бўлган янги 
маҳсулотларда амалга оширилади. Кичкина лойиҳалар портфели барқарор 
инновацион оқимга олиб келиши мумкин, уларнинг аксарияти чекланган 
бозор салоҳиятига эга, бу эса сотувга чиқарилган корхоналар томонидан 
ишлаб чиқарилган маҳсулотлар турига кирмайди. 
Таъкидлаш жоизки, ушбу инновацион лойиҳани портфелга киритиш 
учун ҳисобга олиш мумкин бўлган сифат бошқарувини ва лойиҳалар учун 
харажатларни қайта тақсимлаш оқибатларини ҳисобга олиш зарур. Натижада 

---

буюртма портфелини шакллантириш потенциал истеъмолчилар билан 
инновацион фаолият натижалари билан ишлашни ўз ичига олади. 
Шунингдек, корхонанинг инновацион портфелини яратиш механизмини 
ишлаб чиқишда, инновацион маҳсулотларга бўлган талабни тўғри прогноз 
қилиш учун корхоналардаги мавжуд вазият учун жуда қийин, баъзан эса 
мумкин эмаслигини ҳисобга олиш керак. бу эрда ноаниқлик талаби бор. 
Корхонанинг инновацион портфелини шакллантириш механизмининг 
кейинги элементи инновацион фаолиятни лойиҳавий молиялаштириш 
ҳисобланади. Шу билан бирга, шуни эътиборга олиш керакки, айни пайтда 
лойиҳа ва молиявий рисклар, шунингдек, инновацион лойиҳаларни 
экспертизадан ўтказиш учун талаблар ўсиб бормоқда. Бу масалалар методик 
ва амалий ва ташкилий режаларда ҳам кўриб чиқилиши керак, чунки бугунги 
кунда нафақат қарз берувчини, балки маҳсулотнинг эскириши хавфлилиги ва 
хавфини баҳолайдиган мустақил маслаҳатчиларни ҳам топиш қийин. 
Ишончли асосчилар, инвесторлар, кафиллар, пудратчилар ва 
операторлардан лойиҳа гуруҳини танлаш қийин. Дунѐ амалиѐтида 
лойиҳаларни молиялаш кўпинча ушбу турдаги молиявий ташкилотни назарда 
тутади, чунки инновацион лойиҳани амалга оширишдан олинган даромадлар 
қарзни қайтаришнинг ягона манбаи ҳисобланади. 
Корхонанинг инновацион портфелини шакллантириш механизмини 
қўллашда инновацион лойиҳаларнинг айрим хусусиятларини ҳисобга олиш 
керак. Лойиҳани молиялаштириш усуллари ва йирик капитал қўйилмаларни 
баҳолаш ва илмий-техник лойиҳаларни танлаш учун зарур бўлган молиявий 
таҳлил усуллари ўхшашлиги амалда қўлланиладиган тартибларнинг 
этарлилиги ва идентификация қилинишига олиб келиши мумкин. Шу билан 
бирга, икки лойиҳа ўртасида муҳим фарқлар мавжуд. Янги саноат 
объектларини барпо этишда капитал қўйилмалар бўйича мавжуд молиявий 
ахборот, энг содда инновацион лойиҳалар, айниқса, дастлабки босқичларда 
эмас, балки анча ишончли. 

---

Кўпроқ ноаниқлик ва хавфлиликка эга бўлган инновацион лойиҳалар 
ривожланишнинг дастлабки босқичларида кичик молиявий йўқотишлар 
билан якунланиши мумкин бўлган афзалликларга эга. Инновацион 
лойиҳаларни танлаб олишда чекланган ахборот омилига инвестицияларга 
нисбатан эътибор қаратилади, чунки инновацион лойиҳаларда кам 
маълумотларга дуч келиши эҳтимолдан йироқ. Мустақил экспертларнинг 
фикрларини ўзаро боғлаш жуда қийин. Инновацион лойиҳалар нафақат кўп 
мезон ва муҳим ноаниқлик ва хавфлилик даражасидир, балки сифатли 
баҳоланади. Шунинг учун самарадорликнинг ажралмас мезонларини 
белгилаш ва олинган натижаларга эришиш учун саъй-ҳаракатларнинг 
оптимал 
мувофиқлиги 
учун 
махсус 
тартиб-зарур. 
Албатта, 
энг 
муваффақиятли лойиҳа энг кўп мезонларга жавоб берувчи лойиҳадир. Шу 
муносабат билан тавсия этилган инновацион лойиҳалардан вариантни 
танлаш жуда қийин, шунинг учун лойиҳа рискларини минималлаштириш ва 
лойиҳанинг ишлаш параметрларини оптималлаштириш учун инновацион 
портфелни шакллантириш механизми қўлланилиши керак. 
Инновацион портфел турли лойиҳаларни ўз ичига олиши керак: катта ва 
кичик, узоқ муддатли ва қисқа муддатли, мақсад ва дастур принципларига 
хилма-хилдир. Бу, ўз навбатида, молиявий-иқтисодий кўрсаткичларни юқори 
даражада бажариш билан бир қаторда корхона инновацион стратегиясини 
муваффақиятли амалга ошириш учун инновацияларни оптимал амалга 
ошириш учун ҳам зарур. Шу нуқтаи назардан, портфелнинг мазмуни кўпинча 
қайта кўриб чиқилиши, қайта кўриб чиқилиши ва янгиланиши керак. 
Корхонанинг инновацион портфелини шакллантириш механизмининг 
охирги босқичи инновацияларни инновацияларга жорий этиш ва сотиш учун 
ишлаб чиқилган инновацияларни оқилона ажратишдир.Юқоридагилардан 
келиб чиқадиган бўлсак, инновацион портфел - корхона томонидан амалга 
ошириладиган ва амалга ошириладиган корхона томонидан ишлаб 
чиқиладиган инновациялар ва ўз тасарруфидаги тўлиқ инвентаризация 
қилинган рўйхат. 

---

Корхонанинг инновацион портфелини шакллантириш механизмидан 
фойдаланиш инновацион салоҳиятни баҳолаш элементларидан бири бўлиб, 
белгиланган 
иқтисодиѐтда 
инновацион 
ривожланиш 
стратегиясини 
белгилайди. 
Инновацион тадбиркорлик янада юқори хавф билан боғлиқ. Инновацион 
корхона раҳбари ўз корхонасида ўз корхонасининг рақобатбардошлигини 
юқори даражада сақлаб туриш ва ўзгарувчан ташқи шароитлар, мавжуд 
илмий ва техникавий ўзгаришлар ва истеъмолчилар талабларига мос равишда 
ўз бизнесини тез ва мослашувчан равишда йўналтириш имкониятига эга 
бўлиши учун ўз лойиҳаларида «портфели» бўлиши керак. 
Инновацион бизнеснинг ўзига хослиги шундаки, бозорда инновацион 
компания муваффақиятининг асосий омили доимий инновациялардир. 
Истеъмолчиларнинг ортиб бораѐтган талаблари, маҳсулот ва хизматларнинг 
ҳаѐтий даврини қисқартириш ва рақобатнинг кучайиши туфайли кичик 
корхоналар ҳатто ўз маҳсулотларини ва хизматларини яхшилашга, 
шунингдек, янги маҳсулотларни ишлаб чиқаришга мажбур. 
Шу сабабли, ҳар қандай инновацион компания доимо тўлдирилиши 
керак бўлган бир нечта инновацион лойиҳаларнинг "портфели" бўлиши 
керак. Бундай "портфел" нинг мавжудлиги нафақат инновацион 
компаниянинг рақобатбардошлигини ошириш, балки бозор шароитида 
инновацион фирманинг омон қолиш шарти ҳисобланади. 
Ар-ге портфели турли лойиҳалардан иборат бўлиши мумкин: катта ва 
кичик; тугатиш ва бошлаш учун яқин. Шуни ҳисобга олиш керакки, ҳар бир 
лойиҳа ўзига хос хусусиятларга (мураккаблик, мураккаблик ва бошқалар) 
қараб, чекланган ресурсларни тақсимлашни талаб қилади. Портфелда муайян 
чизиқлар бўлиши керак, барқарор бўлиши керак, чунки иш дастури тенг 
равишда амалга оширилиши мумкин. 
Инновацияларнинг мақсади инновацияларни жорий қилиш орқали 
натижаларни олишдир. Инновация доирасини аниқлаш учун улар 
инновацион ташкилотнинг асосий мақсадларини ифодаловчи рамзлардан 

---

фойдаланадилар. - ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулот сифатини яхшилаш. Ушбу 
стратегияни амалга оширишда сезиларли хавф туғдириши мумкин, лекин у 
катта фойда келтириши мумкин, чунки у тўлиқ асосланади. - бошқа 
стратегияларни ўзгартирмасдан туриб, товарлар нархининг пасайиши. 
Ушбу стратегияни қўллаш паст даромад келтириб чиқариши мумкин, 
аммо бозорда кучли позицияни эгаллашга ѐрдам беради. 
- ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил қилишнинг янги усуллари, янги 
технологияларни ишлаб чиқишда ишлаб чиқарилган товарлар нархини 
пасайтириш. 
- бошқа стратегияларни ўзгартирмасдан шу бозор учун товарларни 
ишлаб чиқариш (сотиш) дастурини кўпайтириш. Ишлаб чиқариш 
кўламининг ошиши ҳисобига даромадларнинг кўпайиши кузатилмоқда. 
- эски ѐки янги маҳсулотлар учун янги бозорни ривожлантириш.