E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

 
 

---

14 
I-BOB 
ENERGIYA TEJAMKORLIGINING UMUMIY ASOSLARI
1.1.Energiya tejamkorlik tushunchasi 
Energetika
— energiyaning har xil turlarini hosil qilish, ularni bir 
turdan ikkinchi turga oʻzgartirishi, muayyan masofaga uzatish va etkazib 
berish, undan barcha sohalarda foydalanishni hamda shular bilan bogʻliq 
nazariy va amaliy muammolarni hal qilishni oʻz ichiga olgan fan va 
texnika sohasidir. Insoniyat taraqqiyotida kishilarning turli energiya 
manbalariga boʻlgan ehtiyojlari, ularni tabiiy manbalar — oʻtin, koʻmir, 
torf va boshqa yoqilgʻilardan, shamol, suv oqimi energiyasi (shamol va 
suv tegirmonlari)dan foydalanishga majbur qilgan. Keyinchalik fan va 
texnika taraqqiyoti, fan-texnika inqilobi tufayli XX-asrning II-yarmidan 
boshlab elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyoj juda oshib ketdi. Ana shu 
omillar energetikani jadal rivojlantirishni taqozo qildi. Fan va texnika 
taraqqayotida energiya ishlab chiqarish va uni oʻzgartirishning yangi 
usullarini ishlab chiqish, yangi samarali asbob uskunalar va 
texnologiyalarni yaratish, energiyani taqsimlashni markazlashtirish va 
boshqalar orqali ifodalanadi. Energetika fani tabiiy energiya resurslarining 
potensial energiyasini xalq xoʻjaligida foydalanishga yaroqli va foydali 
energiya turlariga aylantirish hamda shu bilan bogʻliq ilmiy texnik 
muammolarni hal qilish masalalari bilan shugʻullanadi. 
Energetikaning taraqqiyoti koʻp jihatdan mamlakat energiya rusurslari 
bilan qanchalik taʼminlanganligiga chambarchas bogʻliq. Koʻmir, neft, 
tabiiy gaz, torf, oʻtin, slanes, suv, elektr va yadro energiyasi, shamol va 
quyosh energiyalari energetika resurslari hisoblanadi. Energetika resurslari 
yoqilgʻi (koʻmir, neft, gaz, yadro, torf, slanets, oʻtin) va yoqilgʻi 
boʻlmagan vositalar (suv, shamol, quyosh energiyasi va boshqalar)ga 
boʻlinadi. Yoqilgʻi bilan bogʻliq energetika resurslari tiklanmaydigan, 
yoqilgʻi bilan bogʻliq boʻlmaganlari esa tiklanadigan resurslar hisoblanadi. 
Jahon miqyosida turli yoqilgʻi energetika resurslari miqdorini 
taqqoslash uchun shartli yoqilgʻi birligi (1 kg yoqilgʻi yonganda 7000 kkal 
issiqlik ajralishi) qabul qilingan. Jahondagi barcha yoqilgʻi resurslarining 
(yadro energiyasidan tashqari) potensial zaxiralari 25000 mlrd. tonna 
shartli yoqilgʻiga teng . Uning 95% yoqilgʻining qattiq turlariga toʻgʻri 

---

15 
keladi. Yadro energiyasining asosiy manbai boʻlgan uran va toriyning 
zaxiralari dunyo okeani suvlaridagi zaxiralar bilan birga 69000 mlrd. tonna 
shartli yoqilgʻiga teng . Eng koʻp ishlatiladigan energetikaning tabiiy 
resurslari (koʻmir, neft, gaz) jahon mamlakatlari boʻyicha notekis 
taqsimlangan. Shu jihatdan Oʻzbekistonning energetika resurslarini 
hisobga olsak, mamlakat energetikasi xalq xoʻjaligining baza sohasi 
hisoblanadi. Oʻzbekiston energetika tizimi xalq xoʻjaligi va aholining 
yoqilgʻi (koʻmir, gaz, neft), elektr energiyasiga boʻlgan ehtiyojini toʻliq 
qondiradi va eksport ham qilinadi. Hozirgi kunda respublikamizda 20 ta 
issiqlik elektr stansiyalari (IES), 27 ta gidroelektr stansiya (GES) ishlab 
turibdi. Ularning umumiy oʻrnatilgan quvvati 11,5 mln. kVt*soat (yiliga 
55 mlrd. kVt*soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniga ega), 
transformatorlarning umumiy quvvati 44850 MVA, elektr tarmoqlarining 
umumiy uzunligi 232 ming km dan ortiq masofani, shu jumladan, yuqori 
quvvatli 500 kV li elektr tarmoqlarining umumiy uzunligi 1660 km dan 
ortiq masofasi tashkil qiladi. 
Energetika xalq xoʻjaligining muhim tarmogʻi sifatida gidroenergetika va 
issiqlik energetikasiga ajraladi.