E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

 
1.1-jadval 
Har xil rivojlanish darajasiga ega mamlakatlarda elektr 
energiyasi bilan ta’minlanganligi va hayot sifatining ko'rsatkichlari. 
№ 
t/r 
Ko`rsatkich 
Davlatlar 
Rivojlan-
magan 
 
Rivojla-
nayotgan 
 
Rivojlan-
gan 
 
1
Energiya bilan ta‘minlanganligi,
kVt*s / kishi. 
300 
1700 
7700 
2
Energiya bilan ta‘minlanganligi, 
shartli ko'rsat. 
1,00 
5,60 
24,70 
3
Umr davomiyligi, yil 
53 
67 
74 
4
Umr davomiyligi, shartli ko'rsat. 
1,00 
1,26 
1,40 
5
Aholi jon boshiga YaMM,
AQSh dollari/kishi. 
270 
2000 
12000 
6
YaMM, shartli ko'rsat. 
1,00 
7,41 
44,40 
7
Energiya samaradorligi,
USD YaMM / KVt*s 
0,90 
1,18 
1,56 
8
Energiya samaradorligi, shartli 
ko'rsat. 
1,00 
1,31 
1,73 
Shunday qilib, rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarga 
nisbatan 4,5-5 va kam rivojlangan mamlakatlarga nisbatan esa 24-25 
barobar ko'proq kishi boshiga elektr energiya iste'mol qiladi. Shu bilan 
birga, 
rivojlangan 
mamlakatlarda 
hayot 
ko'rsatkichlari 
sifati 
rivojlanayotgan mamlakatlarga, ayniqsa rivojlanmagan mamlakatlarga 

---

20 
nisbatan ancha yuqori. Misol uchun, kam rivojlangan mamlakatlarda 
umr davomiyligi 53 yilni, rivojlanayotgan mamlakatlarda 67 yilni, 
rivojlangan mamlakatlarda esa 74 yilni tashkil etedi.
Rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot 
(YaMM) rivojlanayotgan mamlakatlarda nisbatan 6.5-7 barobar va kam 
rivojlangan nisbatan 43-45 barobar ko'proq. Har 1 kVt elektr energiyasi, 
rivojlangan mamlakatlarda rivojlanayotgan mamlakatlarda nisbatan 1,3 
barobar va kam rivojlangan mamlakatlarda nisbatan 1,7 barobar ko'proq 
yalpi ichki mahsulot keltiradi. 
Hayotning davomiyligini o‘sish darajasi hamda elektr energiya 
iste'moli o'rtasidagi munosabatni ifodalaydigan yana bir ma'lumot, 
yigirmanchi asrda, inson hayotining o'rtacha davomiyligi har yili o'sishi 
bilan energiya resurslarining 120 kg shartli yoqilg'i iste'moli ortishi bilan 
ham yaqqol isbot sifatida ko‘rishimiz mumkin. Ushbu mutanosiblik shu 
asrda ham eng kami bilan saqlanib qoladi. 
Yuqoridagi keltirilgan ma'lumotlar hayotning sifat darajasini o‘sishi 
hamda elektr energiya resurslari iste'moli o‘sishi o'rtasidagi munosabatni 
isbotini beradi.
Ikkinchi muqobil tendentsiya quyidagicha tavsiflanadi. Elektr 
energiya resurslarini iste'moli o‘sishi, energiya manbalarining kamayishi 
hamda inson yashashi uchun atrof-muhitni salbiy oqibatlarga olib keladi. 
Shunday qilib, yer yuzida har yili 125 mlrd. tonna tog‘ jinslari qazib 
olinadi, 10 mlrd. tonna shatli yoqilg‘i yoqiladi, atmosferaga 270 mln. 
tonna chang, 140 mln tonna oltingugurt dioksidi va 70 mln tonna zaharli 
gazlar chiqarib yuboriladi. Bundan tashqari, yer sharining suv xavzalariga 
katta miqdorda qayta ishlanmagan chiqindilar tashlanadi. Shu bilan birga 
elektr energiyasining iste‘moli oshishi, aql bovar qilmas darajada yoqilg‘i-
energetik resurslarni ya‘ni ko‘mir, neft va gazni katta miqdorda qazib 
olinishiga sabab bo‘lmoqda. 
Shunday qilib, bir tomondan, hayot sifatini yaxshilash uchun elektr 
energiya iste‘molini oshirish kerak, ikkinchi tomondan esa, yoqilg‘i 
energetik resurslarni kamayib ketishi yashab turgan yer sharining tabiatiga 
salbiy ta‘sir ko‘rsatadi.

---

21 
Bu ikki raqobatchi tendensiyalarni organik yoqilg‘ilarni iste‘molini 
kamaytirib, energiya samaradorligini oshirib, qayta tiklanmaydigan elektr 
energiya resurslari qayta tiklanadigan elektr energiya resurslari 
(gidroenergetika, shamol energiyasi, quyosh energiyasi, yog‘och 
chiqindilari va organik resurslar chiqindisi)ga almashtirish yo‘li bilan 
o‘zaro muvofiqlashtirish imkoni mavjud. 
Yoqilg'i-energetika resurslarining mo‘tadil narxini oshishi hamda 
mahsulotning tan narxini oshishiga elektr energiyasining hissasini ortishi, 
elektr energiyasining samaradorligini va sanoat korxonalarida elektr 
energiya iste‘molini boshqarishni yaxshilash kerakligidan dalolat beradi. 
Sanoat korxonalarida elektr energiya iste‘moli strukturasi ko‘p 
tarmoqlidir. Mahsulotning elektr energiya sarfi ancha yuqori chegaralarda 
o‘zgarib turadi va bu butun dunyoning shu soxadagi elektr energiya 
iste‘molidan ancha yuqoridir. Energiya iste'molini boshqarish, ularni 
tejalishini amalga oshirish hamda energiya samaradorligini oshirish 
masalalari hozirgacha menejment nazariyalarining zamonaviy qoidalarini 
yetarli darajada qo'llamasdan texnik jihatlar sifatida qaraldi. Shu sababli 
aksariyat korxonalarda energiya tejash va elektr energiyadan samarali 
foydalanish bo'yicha sezilarli natijalar yo'q. Shu munosabat bilan sanoat 
korxonalarining energiya samaradorligini oshirish uchun boshqaruv 
resurslaridan foydalanish usullarining ahamiyati oshib bormoqda. 
Zamonaviy energiya boshqaruvi tushunchalari energetik menegment 
nazariyasi va qoidalariga asoslangan bo'lishi kerak.