E nerge t ikas I a. I. Karshibayev

Ko‘mir bilan ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalari va ularning 
xo‘jaliklari.
 
Bu elektr stansiyalarda bug‗ qozoni, turbina va generatordan 
tashqari bir qancha yordamchi xo‘jaliklari ham mavjuddir. Yoqilg‗ini 
tushirish, saqlash va foydalanishga tayyorlash yoqilg‘i xo‘jaligining 
mashina va mexanizmlari yordamida
 
amalga oshiriladi. Ko‗mir vagonlarda 
stantsiyaga keltiriladi va omborlarga joylashtiriladi. Katta IES lar bir 
sutkada 30 ming tonnagacha ko‗mir iste‘mol qiladi.
Ombordan ko‗mir transportyer lentalari orqali maydalash uchun 
maydalagichga uzatiladi va u yerda maydalangan ko‗mir parshalarini 
kukun holiga keltirish maqsadida peshma – pesh tegirmonga yuboriladi. 
Ko‗mir kukuni qizigan havo bilan birga aralashtiriladi va yoqish uchun 
bug‗ qozonining o‘chog‗iga quvurlar orqali ma‘lum bosim ostida 
yuboriladi. 
Energiya tashuvchi – suv bug‗ini olish uchun bug‗ qozonining ustki 
qismida po‗lat quvurchalar joylashtirilgan bo‗lib, bu quvurchalardan 
kimyoviy tozalangan toza suv (ichimlik suvi) oqadi. Quvurchalarning 
ichki qismida har xil tuzlarning o‗tirib qolmasligi uchun suv albatta 
tozalangan bo‗lishi kerak. Qizdirilgan suvli muhit yuqori tempyeraturali va 
ma‘lum bosimli bug‗ga aylanadi. Kimyoviy toza suvni olish maxsus 
kimyoviy xo‘jalikda amalga oshiriladi. 
Yoqilg‗ining yonishi natijasida qozonning o‗chogida kul hamda 
tarkibida kul, qattiq zarrachalar va zararli moddalar bo‗lgan gazlar hosil 
bo‗ladi. Bu mayda zarrachalardan iborat gazlar ushlab qoluvchi 
qurilmalarda tozalanib, tutun chiqaradigan minoralar orqali atmosferaga 
chiqarib yuboriladi va hozirgi paytda bu minoralarning balandligi 300 
metrgacha etadi. Bug‗ qozonining o‗chogidagi kul suv bilan yuvilganidan 

---

52 
hosil bo‗lgan quyqa quvurlar orqali maxsus kul yigiladigan maydonchaga 
junatiladi. 
Qozondan chiqayotgan bug‗ turbinaga kelib, uni aylantirgandan so‗ng 
kondensatorga keladi, u yerda esa bug‗ yana suvga aylantiriladi va nasos 
yordamida yana qozonga qaytariladi. Toza suvdan foydalanishning bu 
yopiq sikli tozalangan ichimlik suvdan tejamkorlik bilan foydalanish 
imkonini beradi.
Kondensator 
quyidagi 
prinsipda 
ishlaydi. 
Kondensatorning 
quvurchalariga doimiy ravishda sovuq suv berib turiladi. Turbinadan 
chiqayotgan issiq bug‗ning kondensator sovuq quvurchalarining ustki 
qismiga urilishi natijasida bug‗ kondensatsiyalanadi, ya‘ni suvga aylanadi. 
Kondensator uchun sovuq suv alohida suv havzalaridan va daryolardan 
olinadi yoki maxsus tayyorlanadi. Bug‗ turbina xujaligi sanab chiqilgan 
agregat va qurilmalardan tashqari yana bir qancha qurilma va 
xo‘jaliklardan iborat bo‗ladi. Umuman olganda IES ning bug‗ – turbina 
xujaligi turli – tuman agregatlarning kattagina texnik majmualaridan 
iboratdir.
IES ning elektr xo‗jaligining asosiy agregati bu o‗zgaruvchan tok 
mashinasi – sinxron generatordir. Turbina vali generatorning rotori bilan 
mexanik bog‘langanligi sababli uning aylanish mexanik energiyasi 
generatorda elektr energiyaga aylanadi. Generatorda hosil qilingan 
o‗zgaruvchan tok elektr energiya iste‘molchilarga uzatish uchun katta 
quvvatli kuchaytiruvchi transformator o‘rnatilgan bo‗lib, uning vazifasi 
generatordan chiqayotgan kuchlanishni ko‗paytirib, yuqori kuchlanishli 
elektr 
uzatish 
liniyalari 
yordamida 
uzoq 
masofada 
joylashgan 
iste‘molchilarga uzatishdan iboratdir.
Elektr energiyani uzoq masofalarga uzatishda uning kuchlanishini 
ko‗paytirishdan maqsad, elektr uzatish liniyalarida sodir bo‗ladigan quvvat 
isroflarini kamaytirishdir. Ma‘lumki, har qanday o‗tkazgichdan elektr toki 
o‗tganida o‗tkazgich qiziydi, bu esa o‗tkazgichdan tok o‗tishi natijasida 
hosil bo‗lgan quvvat isrofining issiqlikka o‗zgarishidir. O‗tkazgichdagi 
quvvat isrofi tok qiymatining kvadratiga va o‗tkazgichning aktiv 
qarshiligiga togri proporsionaldir. Shuning uchun ham elektr uzatish 

---

53 
liniyalarida kuchlanishning oshishi tokning kamayishiga olib keladi va bu 
esa quvvat isrofini kamaytiradi. 
Mahalliy sharoitlarda qo‗llanadigan ko‗chma elektr stansiyalari 
(dvijoklar) benzin yordamida elektr energiyasi hosil qiladi.