E. M. Colocassides College of Tourism & Hotel Management, Doctor of Science in

Кесувчи асбоб ҳолатини ва кесиш жараёнини 
виброакустик сигнал асосида ташхислаш
Элдор Турсунович Мамуров 
[e-mail] 
Фарғона политехника институти
Аннотация:
Мақолада виброакустик сигнал ёрдамида кесувчи асбоб 
ҳолатини ва мехатрон модулларининг кесиш жараёни параметрларини ташхис 
қилиш мақсади, имкониятлари ва натижалари ҳақида маълумот келтирилган.
Калит сўзлар:
модел, кесиш мароми, ташхис, диагностика, жараён, 
мехатрон, виброакустик, сигнал, алгоритм, эмиссия, усул, нейрон тармоғи,
 
кесувчи асбоб. 
Diagnosis of the cutting tool status and cutting process on the 
basis of vibroacustic signal 
Eldor Tursunovich Mamurov 
[e-mail] 
Fergana Polytechnic Institute 
Abstract: 
The article provides information on the purpose, possibilities and 
results of diagnosing the state of the cutting tool and the parameters of the cutting 
process of mechatron modules using a vibroacoustic signal. 
Keywords:
model, cutting rhythm, diagnostics, process, mechatron, 
vibroacoustic, signal, algorithm, emission, method, neural network, cutting tool. 
Автоматлаштирилган ишлаб чиқариш шароитида машина деталларига 
механик ишлов бериш жараёнининг ишончлилиги ва самарадорлигини 
таъминлаш, мақбул бошқариш алгоритмларини амалга ошириш, кесувчи 
асбобнинг ҳозирги ҳолати ва иш қобилиятини ташхис қилиш имконияти 
тўғрисидаги маълумотсиз мумкин эмас. Одатда нейрон тармоқ моделларига 
асосланган мавжуд ташхислаш тизимлари битта дастур циклида ишлов берилган 
маҳсулотларнинг тор номенклатураси доираси учун амалга оширилади. Бундай 
тизимлар қайта ўқитиш процедурасини ташкил қилиш учун кўп ресурсларни ва 
меҳнатни талаб қилади. 
Турли хил механик ишлов бериш шароитлари, кесувчи асбоб ва заготовка 
хоссаларини ҳамда кесиш маромларининг беқарорлиги моделлардан олинган 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
133

---

баҳоларнинг номувофиқлигига сабаб бўлади. Шундай қилиб, мавжуд ташхис 
моделларни муҳитнинг ўзига хос технологик шароитларига мослаштириш учун 
оператив алгоритмларни ишлаб чиқиш масаласи долзарбдир. Бундай 
алгоритмларини амалга ошириш учун кесиш маромлари ва механик ишлов 
бериш шароитларининг беқарорлиги мос келадиган мониторинг усули талаб 
қилинади. Виброакустик эмиссияга асосланган мониторинг усули ана шундай 
хусусиятларга эга. 
Объектнинг ҳолатини аниқлаш, яъни объект ҳолатининг илгари аниқланган 
синфларидан бирига мансублигини аниқлашга мўлжалланган тизимларни қуриш 
ва тамойилларини ишлаб чиқиш билан боғлиқ диагностиканинг марказий 
вазифасидир. Ҳар бир ҳолат асосий характеристикалар тўплами (кўрсаткичлар, 
хусусиятлар, хоссалар) билан тавсифланади Х=
(х
1
, ...,
x
i
..., х
n
)
, бу ерда 
Х
векторининг 
i-
координатаси қийматларини аниқлайди, 
i-
характеристикаси ва 
объектнинг маълум бир синфга тегишли эканлигини кўрсатадиган қўшимча 
S
характеристикаси. Олдиндан таснифланган ҳолатлар тўплами, яъни 
Х
ва 
S
нинг 
хусусиятлари маълум бўлган ҳолатлар ушбу хусусиятларнинг қийматлари 
ўртасидаги мунтазам муносабатларни аниқлаш учун ишлатилади ва шунинг учун 
ўқитиш намунаси ёки прецедентлар матрицаси дейилади.
Объект ҳолатини аниқлаш муаммоси ташхисда кенг тарқалган [1,2] ва уни 
ҳал қилиш учун ажратиш принципига асосланган, статистик, "потенциал 
функциялар" га асосланган, баҳоларни ҳисоблаш, ҳисоб-китобларга асосланган 
усуллар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар қандайини нейрон тармоғи томонидан ҳал 
қилинадиган муаммога айлантириш мумкинлиги исботланган [3]. 
Кесиб ишлов бериш жараёнларининг беқарорлиги билвосита параметрларга 
асосланган диагностика усулларини ишлаб чиқишга тўсқинлик қилади, чунки 
стационар моделлар бўйича олинган кесувчи асбобни ейилишини баҳолаш 
натижаларини кескин ўзгартиради. Беқарор ишлов бериш маромлари учун 
моделларни олиш лаборатория шароитида катта меҳнат сиғимини ва 
ресурсларни талаб қиладиган жараёндир. Демак, мехатрон модулнинг ишлаши 
жараёнида қўшимча ҳаражатларсиз кесиш маромларининг беқарорлигини 
ҳисобга оладиган ва аниқ технологик шароитларга мослашадиган янги 
моделларни олишга имкон берадиган усулни ишлаб чиқиш вазифаси долзарбдир. 
Янги алгоритмлар ва усулларни ишлаб чиқишда асосий масала 
виброакустик сигнал параметрларининг ишлов бериш шароитидаги 
ўзгаришларга ва ишлов бериш маромларининг беқарорлигини экспериментал 
тасдиқлашдир. Шу сабабли, дастлабки технологик ўтишларда олинган кесувчи 
асбобнинг моделларидан қайта ва олдиндан ўрганилган боғлиқликлардан 
фойдаланиш, янги моделларни умумлаштириш ва синтез қилиш учун кесиш 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
134

---

жараёни моделлари маълумотлар базасини ва ўз-ўзини ташкил қилиш 
алгоритмларини ишлаб чиқиш зарур.
Кесувчи асбобнинг ҳолатини кузатиш муаммосига қараганда ташхис қилиш 
муаммоси мураккаброқдир. Ташхис қилиш процедурасининг асосий 
мураккаблиги кесувчи асбоб ва ишлов берилаётган материал сифати ва 
хусусиятларининг ҳар хиллиги, атроф-муҳит шароити ва технологик тизимнинг 
бикрлигини ўзгарувчанлиги сабабли модел параметрларининг ноаниқлиги, 
шунингдек, кесиш жараёнининг табиатини стохастик эканлигидан иборат. 
Параметрларни ташхис қилиш учун асос сифатида фойдаланишни 
режалаштирган ҳар қандай модел тизимнинг ишлаши давомида ўзининг 
параметрларини ўзгартириши керак.
Оператив маълумотларга асосланиб, ҳақиқий жараёнга моделнинг ўзи эмас, 
балки оддий чизиқли алгоритм бўйича ҳисоб-китобларни тўғрилайдиган 
ўзгарувчан қисми мослашиши мумкин. Юқоридагидан келиб чиқиб, ташхис 
муаммосининг қуйидагича шакллантирилиши мумкин. Мавжуд ўлчов вектори 
W