E. M. Colocassides College of Tourism & Hotel Management, Doctor of Science in

Munozara 
Nazariy musiqashunoslik tarixi va uning rivojlanish bosqichlari
Musiqiy-nazariy 
bilimlarning 
rivojlanish 
yo’nalishlari 
azal-azaldan 
musiqashunoslarni qiziqtirgani, bu borada turli xalqlarda xilma-xil rivoyat va 
afsonalar, og'zaki ijod turida ertak va dostonlar shakllangani barchaga ma’lum.
Manbalarga tayangan ko’pgina olimlar musiqa san’ati ibtidoiy jamiyat davrida 
shakllangani va uning bevosita mehnat, dam olish jarayoni, diniy marosimlar hamda 
harbiy yurishlar bilan bog’liq xolda rivojlanganini ta’kidlashadi. Ilk musiqiy nazariy 
bilimlar miloddan avvalgi V - III mingyilliklarda sharq mamlakatlari Qadimgi Misr, 
Suriya, Falastin, Shumer, Bobil, Hindiston va Xitoy mamlakatlarida rivojlangani 
haqida ma’lumotlar mavjud. Yaqin Sharqda paydo bo’lgan musiqiy nazariy qarashlar, 
doimiy ahamiyatga ega bo’lgan badiiy qadriyatlar asosida yaratilgan bo’lib, ular 
nafaqat Osiyo, balki Shimoliy Afrika va xattoki Yevropa davlatlarining musiqa 
san’ati hamda musiqiy nazariy qarashlarini yanada rivojlantirishda muhim rol 
o’ynadi.
Miloddan avvalgi II ming yillikdan boshlab Qadimgi Misrda davlatlarning 
yuksalishi natijasida professional musiqa san’ati sezilarli darajada rivojlandi. 
Fir'avnlarning saroylarida qo'shiqchilar va cholg’uchilardan iborat musiqiy 
ansambllar mavjud bo’lib, saqlanib qolgan tasvirlarda o’tirgan xolatda chapak chalib 
taktlarni chegaralayotgan, hamda xor bo’lib kuylayotgan musiqiy ansambllarni 
ko’rish mumkin. Mamlakat turli tuman cholg’ularga ega bo’lgan. Misrliklar burchakli 
arfa, qo’sh goboy, uzun fleytalarda ijro etganlar. Misrni Iskandar Zulqarnayn bosib 
olganidan so’ng ham bu davlatning musiqa madaniyati ko’p yillar davomida yunon 
madaniyati bilan raqobatlashdi. Eramizdan avvalgi III - asrda Misr yerlarining 
mashhur davlati Aleksandriya antik dunyoning tan olingan madaniyat markazi bo’lib, 
u musiqa san’atiga Ptolomey, Evklid, Didim va boshqalar kabi nazariyotchilarni 
berdi. Aleksandriya va ayniqsa ko’pgina davrlar va davlatlarning badiiy madaniyat 
yodgorliklari saqlangan Aleksandriya kutubxonasining yo’q qilinishi insoniyat uchun 
katta yo’qotish bo’ldi. 
Musiqiy nazariy qarashlari bilan Yaqin Sharqda o'zini qat'iyat bilan e'lon qilgan 
yana bir davlat Suriya edi. U birinchilardan bo'lib yunonlar tomonidan ham 
o’zlashtirilgan to’rtovozli diatonik struktura tetraxordni musiqa tizimi asosiga qo’ydi. 
Suriya besh va yeti torli lira, qo’sh goboy, extimol ko’p torli arfaning vatani 
hisoblanadi.
Ikki daryo oralig’i davlatlari Shumer, Bobil, Ossuriyada musiqiy nazariy 
bilimlarning asosi yaratilgan bo’lib, Shumer davrining musiqashunoslikdagi bizgacha 
yetib kelgan noyob yodgorligi, miloddan avvalgi III ming yillikka tegishli bo’lgan 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
590

---

eng qadimgi Shumer va Ossuriya tillarida bitilgan klin shaklidagi nota yozuvli she'riy 
bo’laklar hisoblanadi. Mashhur nemis musiqachisi Kurt Zaks taxmin qilganidek, bu 
pentatonik tizimdagi vokal kuyning arfa jo’rligidagi nota yozuvlari bo’lgan. “Arfa 
kuyni unisonda takrorlaydi va bir vaqtning o’zida kvarta, kvinta, sekundali uch - to’rt 
hamohang ton bilan jo’rlik qiladi”
3
.
IX asrdan boshlab musiqa pergament qog’ozlarga, maxsus nota yozuvlari 
vazifasini bajaruvchi belgilar - nevmalar yordamida yozila boshlandi. XI asrga kelib 
esa Italiya musiqachisi Gvidi de Aretsso tomonidan amaliyotga kiritilgan nota 
chiziqlari takomillashtirildi. Bu esa zamonaviy nota yozuvi ilmida katta ahamiyat 
kasb etdi. Gvido de Aretsso to’rt chiqiqli nota yo’lini amaliyotga kiriti va shu bilan 
geksakord tizimini nazariy asoslab berdi. IX-XIII asrlarda katolik cherkovlari 
qo’shilarining ko’p ovozli shakllari paydo bo’ldi. Cherkovda organum, motet, rondel, 
kondukt, klauzula, goket kabi janrlar rivojlandi. Ars nova davri musiqasida ko’p 
ovozli messa va izoritmik motet paydo bo’ldi. Cherkov ladining tarixiy ildizlari 
qadimgi yunon ladlariga borib taqaladi. Cherkov ladi o’rta asr cherkov musiqasining 
monodik (ya’ni bir ovozli) ladlar tizimidir: 
I ton - doriy ladi; 
II ton - gipodoriy ladi; 
III ton - frigiy ladi; 
IV ton - gipofrigiy ladi; 
V ton - lidiy ladi; 
VI ton - gopolidiy ladi; 
VII ton - miksolidiy ladi; 
VIII ton - gipomiksolidiy ladi; 
Orta asr musiqasida cherkov ladlaridan tashqari, boshqa ladlar ham mavjud 
bo’lgan, lekin ular musiqa nazariyotchilari tomonidan o’rganilmadi. Faqatgina 
Glareanning “Dodekaxord” risolasida cherkov ladlari tizimi boshqa ladlar bilan 
to’ldirildi: 
IX ton - eoliy; 
X ton - gipoeoliy; 
XI ton - ioniy; 
XII ton - gipoioniy. 
Bu davrlarda dunyoviy musiqa Xudoga qarshi chiquvchi san’at sifatida qattiq 
tanqid ostida bo’lgan. Lekin yillar o’tib Yevropa davlatlarida ilk universitetlar ochildi 
(Bolonya va Parij universitetlari kabi). IV asrdan Ars nova davri o’z o’rnini G’arbiy 
Yevropa san’atining eng yuksak davri hisoblanmish - Uyg’onish yoki Renessans 
davriga bo’shatib berdi. 
3
Закс Курт. Музыкальная культура Вавилона и Ассириию В кн.; Музыкальная культура древнего мира. Л., 
1937, с. 103 - 104 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
591

---

Forobiy ajoyib musiqachi va musiqa nazariyachisi ham bo’lgan. U, o’z davrida 
mavjud hamma musiqa cholg’ularidaijro eta olgan. Ayniqsa kuylarni nay va tanbur 
cholg’ularida katta mahorat bilan ijro etardi. Ba’zi manbalarda ko’rsatilishicha, 
Forobiy qonun cholg’usini ixtiro etgan, o’sha davrlarda mashhur bo’lgan ud sozini 
takomillashtirishda juda katta ishlar olib borgan
**
. 
O’sha davrlarda musiqa ilmi matematika fanlaridan biri hisoblanardi. 
Abu Nasr Forobiy o’zining musiqaga bag’ishlagan risolalarida Sharq musiqa 
nazariyasini asoslab berdi. Uning musiqa asarlari “Kitabul musiqiy al-kabir” 
(“Musiqaga doir katta kitob”), “Kalam fil-musiqa” (“Musiqa haqida so’z”), “Kitabul 
musiqa” (“Musiqa kitobi”), “Kitabun fi-ihsa’il-ulum” (“Fanlar tasnifiga doir 
kitob”)ning musiqaga bag’ishlangan qismi, “Kitabun fi - ihsa’il-iqoI (“Musiqa 
ritmlari - iqo’ tasnifi haqida kitob”) va boshqalardir(2)
4
. 
Forobiyning musiqa asarlari orasida “Kitabul-musiqiy al-kabir” alohida diqqatga 
sazovordir.
Asar muqaddima va uch bo’lak kitobdan iborat. 
Muqaddima qismida muallif kuy ta’rifi, musiqaning nazariy va amaliy 
masalalari, kuyning paydo bo’lishi, musiqa janrlari, cholg’ular, kuylarning ta’rifi, 
kuylarning ijrosi, intervallar, tovushqatorlar, konsonanslar va dissonanslar haqida fikr 
yuritadi. 
Forobiy Sharq musiqasi nazariyasining tub masalalarini sharhlab bergan.
Ibn Sino ham musiqa nazariyasi masalalari bilan shug’ullangan olimlar sarasiga 
kiradi. Uning “Kitabush-shifa’” (“SHifo kitobi”), “Donishnoma” (“Bilim kitobi”), 
“Kitabun najat” (“Najot kitobi”) kabi asarlarining musiqaga doir qismi va “Risalatun 
fi-ilmil-musiqiy” (“Musiqiy ilmi haqida risola”) kabi risolalari Abu Nasr Forobiy 
asarlari qatorida jahon musiqa fani va madaniyati tarixida alohida o’rin tutadi. 
Ibn Sinoning bosh asarlaridan biri - “Kitabush - shifa’” falsafiy xarakterda 
bo’lib, unda muallifning tabiiy-ilmiy qarashlari aks ettiriladi. Muallif 13 qismda 
zamonasidagi tabiiy fanlarni sharhlab beradi. SHu jumladan bu yerda musiqaning 
nazariyasi ham yoritiladi. Asarning uchinchi bo’limi aniq fanlarga bag’ishlangan 
bo’lib, aniq fanlardan biri esa ,musiqadir.
**
Ibn Sino bu yerda musiqa nazariyasini 
atroflicha talqin etadi. Musiqa akustikasi, tovushlar, intervallar, jins va jam’lar, 
maqomlar, ritmlar va kuylar masalasi ilmiy-nazariy jihatdan chuqur asoslab beriladi. 
**
Баъзи манбаларда Абу Наср Форобийни қонун созининг ихтирочиси, - деган фикрнинг нотўғри экани қайд 
этилади. Ўтмишдаги муаллифлар кўпинча мусиқа чолғуларининг тузилиши ёки тори ва пардасига озгина 
ўзгариш киритган мусиқачи-олимларни ўша чолғунинг ихтирочиси деб ҳисоблай берганлар. Форобий 
“Қонун”нинг ихтирочиси деган фикрни ҳам шундай тушуниш мумкин. 
4
I. Rajabov “Maqomlar” 2006 yil. 12 - bet 
**
“Аш-шифаъ”нинг мусиқага бағишланган қисмининг танқидий матни Мисрда 1956 йилда араб тилида нашр 
этилган: Ибн Сино, Аш-шифаъ, жавомии илмил-мусиқий, Қоҳира, 1956. Китобнинг бу қисми Р. Д. Эрланже 
томонидан француз тилига таржима қилиниб, мазкур серияда нашр этилган; R. D’Erlanger, мазкур асар., тт. II, 
III, Париж 1935 ва 1936.
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
592

---

Uning yana bir asari “Kitabun-najat”ning musiqaga bag’ishlangan qismi
*
musiqaning unsurlarini nazariy jihatdan qisqacha sharxlab beradi. Ibn Sinoning tojik 
tilida yozilgan “Donishnoma”
**
nomli asarida ham musiqaning ba’zi nazariy 
masalalari matematikaga bag’ishlangan qismda sharh etilgan. Uning boshqa falsafiy 
asari - “Kitabul-ishorat” (“Qo’llanma kitob”)
***
ham musiqa ilmiy nuqtai nazaridan 
diqqatga sazovordir.