E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

E
E


(9.16) 
Lyuminessensiya spektri lyuminessensiyalanuvchi moddaning tabiatiga va 
lyuminessensiya turiga bog‟liq. Yuqorida ko‟rib o‟tilgan lyuminessensiyalardan 
fotolyuminessensiya amalda ko‟proq ahamiyatga ega, shu sababli uni 
mufassalroq qarab chiqamiz. Lyuminessensiya spektri va uning maksimumi 
uyg‟otishda foydalanilgan spektrga nisbatan uzunroq to‟lqinlar tomonga 
birmuncha siljigan bo‟ladi. Bunga Stoks qoidasi deyiladi. Buni kvant 
nazariyasiga asosan tushuntirish mumkin. Yutilayotgan 
0 
kvant energiya-
sining bir qismi boshqa energiyaga aylanadi. Masalan, issiqlik energiyasiga. 
Shuning uchun lyuminessensiya energiyasi 
bo‟ladi. Bundan 
yoki

o 


Ba‟zida antistoks lyuminessensiya ham bo‟ladi. 

o 
> 

Avval uyg‟ongan 
molekula yorug‟lik kvantini yutgan holda ro‟y beradi. Bu holda lyuminessensiya 

---

354 
kvantiga yutilgan foton energiyasining bir qismidan tashqari yana molekulaning 
uyg‟onish energiyasi kiradi. Demak, 
va

o 
> 

9.9-rasm. 
Stoks qonunini ifodalovchi chizma.
Suyuq va qattiq lyuminoforlarning muhim xususiyati, ularning 
lyuminessensiya spektrining yorug‟lik to‟lqinlarining uzunligiga bog‟liq 
bo‟lmasligidan iborat. Shu tufayli fotolyuminessensiya spektriga qarab suyuq 
va qattiq lyuminoforlarning tabiati to‟g‟risida fikr yuritish mumkin. 
Atom yoki molekula ketma-ket oraliq nurlanishlardan asosiy holga o‟tadi. 
Lyuminessent analiz – bunda ul`trabinafsha nurlar bilan uyg‟otilgan 
fotolyuminesentsiya spektriga qarab modda tarkibi aniqlanadi. Bu juda sezgir 
usul bo‟lib 10
-10 
gramm moddani aniqlash mumkin. Lyuminessensiya usuli bilan 
qishloq xo‟jalik mahsulotlarining buzila boshlanishini aniqlanadi. Farmakologik 
mahsulotlarni saralashda va kasalliklarga tashxis qilishda qo‟llaniladi. Maxsus 
mikroskoplar yordamida obyektlarning lyuminessent tahlili olib boriladi. Bu 
mikroskoplarda yorug‟lik manbai sifatida yuqori bosimli simob lampalari va 2 ta 
svetofiltrlar ishlatiladi. Bulardan bittasi kondensor oldida joylashtiriladi va u 
lyuminessensiya uyg‟otuvchi nurni ajratadi. 
Fotolyuminessensiya yordamida mashinalar detallari va boshqa buyumlar 
sirtidagi yoriqlarni ham payqash mumkin. Buning uchun detal sirti lyuminofor 

---

355 
modda bilan moylanib 15-20 minutdan so‟ng yuviladi. Yoriqlarda qolgan 
lyuminofor shula‟lanishi tasvirga olinadi.. Fotolyuminessensiya yashirin yoritish 
va dekorativ maqsadlarda (buyoq ranglar) foydalanilmoqda. 
Lyuminessent analiz deb, ul`trabinafsha nurlar ta‟sirida moddalarning 
shulalanishiga qarab, ularning tarkibini aniqlash usuliga aytiladi. Bu holda 
tekshirilayotgan moddaning xususiy lyuminissensiyasi yoki unga kiritilgan 
lyuminoforning nurlanishi kuzatiladi. Bu usulda moddaning buzilishisiz tahlil 
o‟tkazishga imkon beradi. Lyuminessent analiz fan va amaliyotning turli 
sohalarida ishlatiladi. Masalan, kriminalistikada ul`trabinafsha nur bilan 
nurlantirish yordamida qonning ko‟rinmaydigan izlarini aniqlash mumkin. 
Odamlar, hayvonlar va qushlar qonining nurlashi bir-biridan farq qiladi. Xuddi 
shunday haqiqiy va qalbaki pullar ham turlicha nurlaydi. Lyuminessent analiz 
yordamida suratlarning haqiqiy yoki nusxa ekanligini aniqlash mumkin.
Veterinariya-sanitariya ekspertizasida ham bu usuldan keng qo‟llaniladi. 
Masalan go‟sht-sut stansiyalarida, bozorlardagi veterinariya laboratoriyalarda 
mahsulot sifatini nazorat qilishda ekspres analiz uchun mahsulotlar 
ul`trabinafsha nurlar bilan nurlantirilganda uning buzilish darajasining 
ko‟payishiga qarab qizil binafsha rangdan, zangori-ko‟k rang ko‟rinishida, 
baliqlar – sariq rangdan sarg‟ish-zangori rang ko‟rinishida, sut – zangor sarg‟ish 
rangdan ko‟k rang ko‟rinishiga qarab o‟zgaradi. Lyuminessent analiz bir necha 
minut ichida mahsulotlarning boshlang‟ich buzilishini aniqlab berishi mumkin. 
Bundan tashqari, lyuminessent mikroskoplar yordamida ham mahsulotlar 
sifatini, 
mikropreparatlar 
nurlanishiga 
qarab 
infeksion 
kasalliklarni 
uyg‟otuvchilarni, immunofluoressent usul yordamida hayvonlarda infeksion 
kasalliklarning boshlanishini aniqlash mumkin.
Biokimyoviy lyuminessentsiya deb tirik to‟qimalarning kuchsiz 
shu‟lalanishiga aytiladi.
Biolyuminessensiyada 
ba‟zi 
tirik 
organizmlarning 
nurlanishning 
ko‟rinadigan sohasida lyuminessent nurlanishiga aytiladi. Bu holda kimyoviy 
energiyaning yorug‟lik energiyasiga o‟tish darajasi ancha yuqori bo‟ladi. Buning 

---

356 
mexanizmi ancha murakkab va to‟la o‟rganilgani yo‟q. Ko‟p tirik organizmlarda 
vodorod bilan boy organik birikmalarda fermentativ oksidlanish, ya‟ni 
lyusiferinoz yuz beradi. Oksidlanishni tezlatuvchi fermentlarga lyusiferedlar 
deyiladi.
Alohida olingan lyusiferin oksidlanishi va nurlashi uncha katta emas, lekin 
lyusiferin ta‟sirida lyuminessensiya intensivligi 10000 marta oshishi mumkin. 
Biolyuminessensiya bo‟lishi uchun, lyusiferin molekulalari bo‟lishi zarurdir. 
Uning tarkibida atigi 10
-9
gramm bo‟lsa lyuminissensiya yuz beradi. Ba‟zi 
hollarda fermentlar bo‟lmasa ham nurlanish bo‟lishi mumkin.
Biolyuminessensiya ko‟plab har xil jonivorlar uchun xos bo‟lgan 
xususiyatdir. Masalan, bakteriyalar, hashoratlar baliqlar, malyuskalar va hokazo. 
Taxminan 250 turga yaqin jonzodlarda bu hol kuzatiladi. Ko‟plari bu 
xususiyatdan o‟ljasini ushlashda, ba‟zilari dushmanini qo‟rqitishda qo‟llaydi. 
Bunday hollarda nurlanish energiyasi 0,02 kJ bo‟lishi mumkin. Ko‟plab o‟simlik 
va jonzodlarda nurlanish intensivligi kuchsiz bo‟lib, ularni fotokuchaytirgichlar 
yordamida qayd qilish mumkin. Bu lyuminessensiya hujayradagi bo‟linishlar 
bilan bog‟liq bo‟lganligi sababli tirik organizmdagi o‟zgarishlar haqida 
qo‟shimcha axborotlar berishi mumkin.