E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 9.3. Lyuminessensiya turlari, xarakteristikalari va qo’llanilishi 
 
Lyuminessensiya deb modda atom va molekulalarning yuqori energetik 
sathdan quyi sathga o‟tishida moddaning shu‟lalanishiga, ya‟ni ko‟rinadigan 
yorug‟lik chiqarishga aytiladi. Modda atom va molekulalari avvaldan 
uyg‟otiladi. Ana shu uyg‟otuvchi ta‟siri olingandan so‟ng lyuminessensiya 
modda tabiatiga qarab nurlanish bir necha sekunddan bir necha kungacha davom 
etishi mumkin. Lyuminessensiyaning davom etish muddatiga qarab 2 turga 
bo‟linadi. 
1. Fluoressensiya- shu‟lalanish vaqti kichik. 
2. Fosforessensiya shu‟lalanish vaqti katta . 

---

350 
Lyuminissensiyani issiqlik nurlanishi va boshqa tur nurlanishlardan 
farqlash uchun unga yana quyidagi ta‟rifni berish mumkin.
Lyuminessensiya – bu moddaning berilgan haroratda issiqlik nurlanishidan 
ortiqcha bo‟lgan va chekli davom etadigan shu‟lalanishidir. 
Lyuminessensiyalanish qobiliyatiga ega bo‟lgan moddalar lyuminofolar 
deyiladi. 
Lyuminessensiyani uyg‟otish usullariga qarab bir necha turlarga bo‟linadi: 
1. Fotolyuminessensiya – ko‟rinadigan va ul`trabinafsha nurlar bilan 
uyg‟otiladi. Masalan, soat raqamlari yozuvi va strelkalari. 
2. Rentgenolyuminessensiya – rentgen nurlari bilan uyg‟otiladi. Masalan, 
rentgen apparati ekranidagi tasvir. 
3. Radiolyuminessensiya – radioaktiv nurlanish uyg‟otadi. Masalan:
ssintillyasion schyotchik ekranida kuzatish mumkin. 
4. Katodolyuminessensiya – elektron oqimi uyg‟otadi. Masalan: 
ossilograflar, televizor, radiolakator ekranlarida kuzatiladi. 
5. Elektrolyuminessensiya – elektr maydon uyg‟otadi. Masalan, gaz 
razryadi quvurlarida kuzatiladi. 
6. Kimyoviy lyuminessensiya – kimyoviy jarayonlar uyg‟otadi, Masalan, 
oq fosforning, chiriyotgan yog‟ochning, hashoratlar, dengiz hayvonlari va
bakteriyalarining shu‟lalanishi.
Uyg‟otilmagan molekulalar eng past energiyali holatda bo‟lishadi, ya‟ni 
asosiy holatda. Organik molekulalarda bu holat singlet holat bo‟lib, undagi 
to‟lgan orbitaldagi elektronlar spini antiparalleldir (

0
S
holat, 9.6-rasm). 
Asosiy 
0
S
holatdan molekula turli elektron holatlari
2
1
,
S
S
va h.k.ga 
energiya yutishi natijasida o‟ta oladi. Lyuminessensiyalovchi molekulalarda 
uyg‟ongan singlet holatlarda elektron 10
-9
– 10
-8
s yashay oladi. Boshqa 
molekulalarga energiya o‟tishi ro‟y bermasa va fotokimyoviy reaksiyalar 
bo‟lmasa uyg‟ongan molekulaning asosiy holatga o‟tishi quyidagi uchta yo‟l 
bilan bo‟lishi mumkin (9.6-rasm). 

---

351 
1. Elektron uyg‟ongan holat 
1
S
dan asosiy holat 
0
S
ga o‟tsa, fluoressensiya 
yorug‟lik kvanti chiqadi. 
2. Uyg‟ongan holat energiyasi asta-sekin molekulaning issiqlik harakatiga 
sarf bo‟ladi. Elektron uyg‟ongan
1
S
holatdan asosiy 
0
S
holatga o‟tishda 
yorug‟lik kvanti chiqmaydi. (9.6-rasmdagi OK o‟tish). Bunday elektron o‟tish 
nurlanishsiz deb ataladi. 
3. 
1
S
holatda elektron spini teskari buraladi va molekula triplet holat 
1
T
ga o‟tadi, bu holat energiyasi singlet holatnikidan bir qadar kam. Triplet 
holatdan asosiy singlet holatga to‟g‟ridan-to‟g‟ri o‟tish ehtimoliyati kam 
bo‟lgani uchun molekula triplet holatda 
4
10

s dan bir necha sekundgacha 
bo‟lishi mumkin. Oddiy haroratlarda suyuqliklarda bu vaqt ichida triplet 
holatdan asosiy holatga nurlanishsiz o‟tish sodir bo‟ladi 
0
1