E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

d
S
с


0





1

2






---

233 
Bu yerda 

d
kondensator qoplamalari orasidagi masofa, 

S
har bir 
qoplamaning 
yuzi, 


qoplamalar 
orasidagi 
muhitning 
dielektrik 
singdiruvchanligi. 
Amalda erkin zaryad tashuvchilari bo‟lmagan moddalar dielektriklar 
deyiladi. Masalan: shisha, plastmassa va hokazo. 
Dielektriklar ham boshqa moddalar qatori atom va molekulalardan 
tuzilgan. 
Moddadagi 
barcha 
yadrolarning 
musbat 
zaryadlari 
barcha 
elektronlarning zaryadlar yig‟indisiga teng bo‟lgani sababli molekula zaryad 
jihatdan zaryadsiz bo‟ladi. 
Agarda tashqi elektr maydon ta‟siri bo‟lmaganda musbat va manfiy 
zaryadlar “og‟irlik” markazlari ustma-ust tushadi, bu holda molekula dipol 
momenti 
P
nolga teng bo‟ladi. Bunday dielektriklar molekulalari qutbsiz 
deyiladi. Qutbsiz molekulaga ega bo‟lgan dielektriklarga (N
2
, H
2
, O
2
, CO
2
, 
CH
4
...) lar kiradi.
Tashqi elektr maydon ta‟sirida qutbsiz molekulalarning zaryadlari qarama-
qarshi tomonga siljiy boshlaydi va molekula dipol momentiga ega bo‟la 
boshlaydi.
Tabiatda shunday guruh dielektriklar (H
2
O, NH
3
, CO
2
, CO, …) mavjudki 
ularning molekulalari asimmetrik tuzilishga ega, ya‟ni musbat va manfiy 
zaryadlarning “og‟irlik” markazlari mos kelmaydi va dipol momentiga ega 
bo‟ladi. Bunday dielektriklarning molekulalari qutbli deyiladi. 
Dielektrikni tashqi elektrostatik maydonga joylashtirilsa u qutblanadi,
ya‟ni maydoni farq qiluvchi dipol momentiga ega bo‟ladi. Dielektrik 
qutblanishini miqdoriy baholash uchun qutblanganlik vektor kattaligidan 
foydalaniladi.
Qutblanganlik (P) elektr maydon kuchlanganligiga (E) to‟g‟ri chiziqli 
bog‟liqlikka egadir. Agarda dielektrik izotrop modda bo‟lsa va E uncha katta 
bo‟lmagan holda quyidagi formula o‟rinli bo‟ladi: 
E
P
0


(7.15) 

---

234 
Bunda 


moddaning dielektrik kirituvchanligi bo‟lib, dielektrik 
xossalarni xarakterlovchi o‟lchamsiz kattalikdir. Masalan: spirt uchun 
25


ga, 
suv uchun 
80


ga teng. 

doimo musbat va 

>0 bo‟ladi. Muhitning 
dielektrik singdiruvchanligi deb quyidagi o‟lchamsiz kattalikka 




1
ga 
aytiladi va dielektrikda maydon necha marta kuchsizlaganligini ko‟rsatadi.
Nemis fizigi G.S. Om tajriba yo‟li bilan bir jinsli metall o‟tkazgichdan 
o‟tuvchi tok kuchi o‟tkazgich uchlaridagi kuchlanish U – tushuviga to‟g‟ri 
proporsional va utkazgich qarshiligiga teskari proporsional ekanligini aniqladi. 
O‟tkazgich qarshiligi uning o‟lchamiga, shakliga va uning xossalariga hamda 
qanday materialdan yasalganligiga bog‟liq bo‟ladi. O‟tkazgich materiali 
xossasiga bog‟liq bo‟lgan elektrik kattalik solishtirma qarshilik deb ataladi va 

- bilan belgilanadi, o‟lchov birligi 
m
Om

larda ifodalanadi.
O‟tkazgichning solishtirma qarshiligi 10
-7
m
Om

ga, dielektriklarning 
solishtirma qarshiligi 10
8
m
Om

ga teng va undan katta bo‟ladi. Tabiatda mavjud 
bo‟lgan ko‟pgina moddalarning solishtirma qarshiligi 10
-7