E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

 
§ 7.3. Moddalarning elektr xossalari 
 
Moddalar o‟zlarining elektr o‟tkazuvchanligiga qarab uchga bo‟linadi. 
Elektr tokini yaxshi o‟tkazuvchi – o‟tkazgichlar, umuman o‟tkazmaydigan 
moddalar – dielektriklar va qisman o‟tkazuvchilar (yarim o‟tkazgichlar) ga 
bo‟linadi. 
Agarda neytral o‟tkazgich tashqi elektrostatik maydonga joylashtirilsa, 
uning zaryadlariga elektr maydon ta‟sir qiladi va ular harakatga keladi. 
Zaryadlarning ko‟chish toki zaryadlar taqsimotida muvozanat yuzaga kelguncha 
davom etadi. Bu holda o‟tkazgich ichidagi eletrostatik maydon nolga teng 
bo‟ladi. Agar shunday bo‟lmaganda edi, tashqi maydon ta‟sir qilmasa ham, 
zaryadlar ko‟chishi va tok oqishi mumkin bo‟lar edi. Demak, elektr maydon 
kuchlanganligi o‟tkazgich ichidagi hamma nuqtalarda E = 0 bo‟ladi. 
O‟tkazgich ichida maydonning yo‟qligi uning hamma nuqtalarida potensial bir 
xil bo‟lishini ko‟rsatadi (φ=const), ya‟ni elektrostatik maydonda o‟tkazgich sirti 
ekvipotensial hisoblanadi. Bu esa maydon kuchlanganligi vektorining o‟tkazgich 
sirtiga normal bo‟lishini ko‟rsatadi. Agar shunday holat bo‟lmasa, zaryadlar 
maydon ta‟sirida harakatga kelar edi. 

---

231 
7.4-rasm. 
Elektrostatik maydonda o’tkazgich
.
a-induksiyalangan zaryadlar 
hosil bo`lishi, b-kuchlanganlik chiziqlarning uzulishi
O‟tkazgich ikki uchi ikki tur ishorali, zaryadlanib qoladi, demak, neytral
o‟tkazgich elektrostatik maydonga kiritilsa, kuchlanganlik chiziqlari uziladi. 
Indusirlangan zaryadlar tashqi sirtda taqsimlanadi.
Sirt zaryadlarining tashqi elektrostatik maydonda qayta taqsimlanish 
hodisasi elektrostatik induksiya hodisasi deyiladi (induksiya lotincha so‟z 
induation – qo‟zg‟atish, uyg‟otish degan ma‟noni anglatadi). Sirt yaqinida 
maydon kuchlanganligi quyidagicha ifodalanadi.
o




(7.13) 
Bu yerda 

-zaryadlar sirt zichligi, 

- o‟tkazgichni o‟rab turuvchi muhit 
dielektrik singdiruvchanligi. O‟tkazgich ichida maydon yo‟q bo‟lishiga 
asoslanib elektrostatik himoya qo‟llaniladi. Yakkalangan o‟tkazgichga berilgan 
zaryad potensialga to‟g‟ri proporsionaldir, ya‟ni q ~ φ Agar proporsionallikdan 
tenglikka o‟tsak, u holda 
. Bunda c- yakkalangan o‟tkazgich elektr 
sig‟imi deyiladi :
c =

q
(7.14)
Elektr sigimining birligi (1
Kl
/1
V
) = farad (
f
). 1 Farada deb unga 1 Kulon 
zaryad berilganda potensiali 1 Voltga o‟zgaradigan o‟tkazgich elektr sig‟imiga 
aytiladi.
 
O‟tkazgichning elektr sig‟imi uning o‟lchamlari va shakliga bog‟liq 
b) 
a) 

---

232 
bo‟lgan muhim elektr kattalikdir. Biroq, bunday deyish faqat yakka turgan 
o‟tkazgichlar uchun o‟rinli bo‟ladi.
Farada sig‟imning haddan tashqari katta birligidir. Shuning uchun 
ko‟pincha mikrofarada (mkF) va pikofarada (pF) dan foydalaniladi. 
F
mkF
6
10
1


mkF
pF
6
10
1


. Bu sig‟imlar radiusi 9 km va 0,9 sm bo‟lgan 
yakkalangan o‟tkazuvchan sharlar sig‟imiga teng bo‟ladi. Yerning radiusi 
km
R
6400

bo‟lgan o‟tkazgich shar deb hisoblash mumkin. Bu holda Yer 
sharining elektr sig‟imi 
mkF
с
711
9
6400


. Dielektriklar bilan ajratilgan 
o‟tkazgichlardan tuzilgan elektr tizim kondensator deb ataladi. Bunday tizim 
o‟lchami kichik bo‟lganda ham sig‟imi katta bo‟ladi. Eng sodda kondensator 
yupqa dielektrik qatlami bilan ajratilgan ikkita parallel metall qoplamalardan 
tuzilgan bo‟ladi va bu qatlamlarga kattalik jihatdan teng bo‟lgan turli ishorali 
zaryadlar beriladi.
7.5-rasm 
Yassi kondensatorning sig‟imini quyidagi formula orqali ifodalash 
mumkin: