E. Ismailov, N. Mamatkulov, G’. Xodjayev, Q. Norboev biofizika va radiobiologiya

ý
V
ga teng bo‟ladi. Xromatik 
bo‟lmagan nurlanish uchun oqim
  





íì
íì
ý
ý
d
Ò
r
V
ô
380
200
,





(8.33) 
Eritmik nurlanish kuchi (erg/s), eritmik nurlanish (Erg/m
2
)
va boshqalarda 
aniqlanadi.
Ul`trabinafsha nurlar bakterisid ta‟sirida bakteriyalar halok bo‟ladi. 
Organizmda immunobiologik holatning oshuvi ham bakterisid ta‟sirida 
ifodalanadi.
Bakterisid ta‟sir effektivligi
 


V
bog‟lanish orqali aniqlanadi. Eng kuchli 
bakterisid xususiyatga 254 nm li to‟lqin egadir. 200 – 380 nm diapazondan 
tashqaridagi to‟lqinlar uchun bakterisid ta‟sir unchalik sezilarli emas. Nurning 
bakterisid ta‟sirini aniqlovchi kattalik bakterisid oqim deyiladi va baktlarda 
o‟lchanadi. To‟lqin uzunligi 254 nm bo‟lgan 1Vt quvvatli nurlanish 1 bakt. oqim 
hosil qiladi. Boshqa to‟lqin uzunlikli nurlanish 
 


V
oqim hosil qiladi. Masalan, 
to‟lqin uzunligi 280 nm bo‟lgan nurlanish 0,6 bakt. oqim hosil qiladi.
   


380
200
,





d
Т
r
V
Ф
(8.34) 

---

312 
qolgan bakterisid qiymatlar: bakterisid nurlanish kuchi (bakt/m)da 
o‟lchanadi. Bakterisid nurlanish (bakt/m
2
) 200 nm dan kichik to‟lqinlarda tez 
yutiladi. Shu sababli ulardan foydalanib bo‟lmaydi.
Qish oylarida va yopiq binolarda saqlanadigan qishloq xo‟jalik hayvonlari 
quyosh nuriga chanqoqlik sezadi va ularda mahsuldorlik kamayadi, hamda 
infeksion kasalliklarga tez chalinishi mumkin. To‟g‟ri tanlangan sun‟iy yoritish 
ana shu kamchiliklarni qisman kamaytirishi mumkin.
Infraqizil nurlar to‟lqin uzunligi 760
nm 
dan 1 – 2 
mm
gacha sohani o‟z 
ichiga oladi. Bu soha shartli uch qismga bo‟linadi, ya‟ni yaqin 


,
5
,
2
76
,
0
mkm

o‟rta 


mkm
50
5
,
2

va uzoq (
mkm
2000
50

). Vin qonuniga binoan jism harorati 
qancha past bo‟lsa, uning nurlanish to‟lqin uzunligi shuncha katta bo‟ladi. 
Quyosh nurlanishi spektrining IQ nurlanishi (
K
Т
K
6000

) 50% ni tashkil qilsa, 
cho‟g‟lanma lampa uchun IQ spektr 
%
90
)
2800
(


К
Тл
ni tashkil qiladi. Xuddi 
shunday IQ nurlanishni isigan Ot, odam va hayvon tanasi chiqarishi mumkin.
IQ nurlarni qayd qilish uchun issiqlik va fotoelektron qabul qiluvchilardan 
foydalaniladi. Nurlagich turiga qarab IQ spektr tutash yoki chiziqli bo‟lishi 
mumkin. Isigan qattiq jismlar uyg‟ongan gaz atomlari chiziqli spektr nurlaydi. 
Infraqizil spektroskopiya tirik hujayralarni o‟rganishda qo‟llaniladi. IQ 
nurlanishning yutilishi va qaytish hodisalari ko‟rinadigan nurlarnikidan farq 
qiladi. Masalan, suv ko‟rinadigan nurni yaxshi o‟tkazsa, IQ nurni yutadi. Shu 
sababli yoritilgan biror jismning isishidan xabardor bo‟lish uchun manba va jism 
o‟rtasiga suvli kyuveta qo‟yiladi.
Suv va suv bug‟larining IQ nurlarni kuchli yutishi bizning planetamizdagi 
issiqlik muvozanatini saqlashda muhim rol o‟ynaydi. Qish vaqtida Yer 
atmosferasining IQ nurlanishini kuchli yutishi Yerdan ko`tarilayotgan issiqlikni 
saqlashda muhim rol o‟ynaydi va yerning sovib ketishiga to‟sqinlik qiladi.
Xuddi shunday hodisa issiqxona effektida ham yuz beradi. Quyoshdan 
tushayotgan nur issiqxona tuprog‟ini isitadi. Issigan tuproq IQ nurlari nurlaydi 
va u issiqxona shisha tomonidan yutiladi va yana issiqxona ichiga qaytadi. 
Shunday qilib shisha IQ nurlanishning yo‟qotilishiga to‟sqinlik qiladi. IQ nurlar 

---

313 
yordamida texnik quritishda keng qo‟llanilmoqda. Masalan, bo‟yalgan 
avtomobil, mebel, yonuvchi modda yoki mevalarni, ho‟l donlarni quritishda 
qo‟llanilmoqda.
IQ nurlarning biologik ta‟siri to‟qimalarning isishi bilan aniqlanadi. 
Haroratning oshishi hujayralar aktivligini, ularning ko‟payishini, almashish 
jarayonini tezlashtiradi.
IQ nurlanishning hayvonlar organizmiga ta‟siri terida bo‟ladigan 
effektlardan boshlanadi. Hayvonlar terisi IQ nurlanish uchun deyarli shaffof 
bo‟lib, unga 2,5 – 4 sm gacha va ba‟zida undan ham ko‟proq kirishi mumkin. 
Nurlanish yutiladigan teri qismlari isishi natijasida u Yerdagi reseptorlarni 
uyg‟otadi. Natijada potensiallar farqi yuzaga keladi va markaziy nerv tizimiga 
borib issiqlik balansini boshqarishga harakat qiladi. Natijada nurlangan 
qismlarda qon aylanish tezlashadi va to‟qimalarning kislorod bilan ta‟minlashi 
yaxshilanadi. Bu esa biologik funksiyalarning aktivlashuviga olib keladi. Katta 
to‟lqin uzunlikli nurlar terining ustki qatlamini isitadi, qisqa to‟lqinlar esa teri 
ichkarisiga 6 – 8 sm kirishi va ichki organlarni isitishi mumkin. 
IQ nurlanish tibbiyotda va veterinariya fizioterapiyasida keng qo‟llaniladi. 
Undan bo‟g‟inlarni, terini, limfa tugunlarni davolashda foydalaniladi. IQ 
nurlanish suv tomonidan kuchli yutilishi tufayli bug‟lanish tezligini oshiradi.
Natijada terining ho‟l yuzasining qurishini tezlashtiradi. Bu xususiyatdan 
ekzema va sovuq urishni davolashda ishlatiladi. IQ nurlar bilan davolashning 
boshqa issiqlik usullaridan farqi, bu holda issiqlik ancha ichki organlarga 
kirishidadir. Bundan tashqari, issiqlik manbai va isitiladigan jism orasida 
kontakt yo‟qligi to‟qimalar uyg‟onishi va ifloslanishining oldini oladi. 
IQ nurlanish bilan buzoqlar saqlanadigan xonalarni isitish ham keng 
qo‟llanilmoqda, chunki yangi tug‟ilgan buzoqlar birlik massasiga ko‟ra ko‟proq 
energiya yutadi. Sun‟iy isitish yangi tug‟ilgan buzoqlarning tashqi sharoitga tez 
moslashuviga olib keladi. 
Shuni aytish kerakki, IQ nurlanish ko‟zga salbiy ta‟sir ko‟rsatadi, chunki 
ko‟z qorachig‟i va shishasimon suyuqligi IQ nurlarni kuchli yutadi. Bu esa 

---

314 
kataraktaga, to‟r pardaning ajralishiga va boshqa ko‟z kasalliklarga olib kelishi 
mumkin. Oxirgi yillarda odam va hayvonlar organlari orqali chiqariladigan 
nurlanishlarni elektrooptik usul bilan qayd qiluvchi termografiya usullar keng 
qo‟llanilmoqda. To‟qimalar IQ nurlanishni ko‟rinadigan nurlanishga qaraganda 
kuchsiz yutadi va shu sababli IQ spektrga asosan ko‟rinadigan nur sezmaydigan 
teri osti detallarni sezish mumkin. Teri ostidagi venalar fotosuratda yoki 
televizor ekranida IQ nurda yaxshi ko‟rinadi, chunki venadagi qon harorati uni 
o‟rab turuvchi to‟qimalar haroratidan biroz yuqori bo‟ladi. Suratlar yordamida 
qayerlarda shamollashlar boshlanayotganini aniqlash mumkin. IQ nurlanishni 
qayd qiluvchi hozirgi zamon qurilmalar tromboz yoki o‟simtalarni aniqlashda 
foydalanilmoqda.