E. I. Musaboyev, A. Q. Bayjanov Yuqumli kasalliklar epidemiologiya va parazitologiya Tibbiyot kollejlari uchun o ‘quv qo ‘llanma «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

Toshmali tif (epidemik, bit orqali tarqaladigan toshmali tif) — o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, uni Provaseka rikketsiyalari qo‘z- g‘atadi; bemor odamdan sog‘lom odamga bitlar orqali yuqadi va davriy kechishi, isitmalar kuzatilishi, tifoz holat, terida toshmalar paydo bo‘lishi, nerv hamda yurak-qon tomirlar sistemasining o‘tkir zararlanishi bilan kechadi.
Etiologiyasi. Toshmali tif qo‘zg‘atuvchilari — Provaseka rik­ketsiyalari bo‘lib, ular qon kapillarlari endoteliy hujayralarida parazitlik qiladi. Bu mayda (0,2—1 mkm), harakatsiz, spora va kapsula hosil qilmaydigan mikroorganizmlardir. Ular kokksimon, ba’zan esa gantellar, tayoqcha shakllarida uchraydi. Grammanfiy, Roma- novskiy usulida zangori rangga bo‘yaladi, yadrosi qizil rangda ko‘rinadi. To‘qimalar kulturasi va tovuq embrionida o‘sadi. Gemo- lizin va endotoksinga ega. Qizdirish va dezinfeksiyalovchi moddalar ta’siriga sezgir, past harorat va quritishga chidamli. Masalan, zararlangan bitlarning quruq fekaliyalarida ular xona haroratida 4 oygacha o‘zlarining hayot faoliyatini saqlab qoladi.
Epidemiologiyasi. Toshmali tif transmissiv infeksiyalarga kiradi. Infeksiya manbai — faqat epidemik toshmali tif bilan kasallangan bemorlardir. Infeksiya tashuvchanlik isbotlanmagan. Toshmali tif bevosita bemor odamdan sog‘lom odamga o‘tmaydi. Qo‘zg‘atuvchi bemor odamdan kasal bitlar orqali o‘tadi. Bitlar qon so‘rganidan

2. 
   5 kundan keyin rikketsiyalarni ajrata boshlaydi va butun umr davomida (20—40 kun) rikketsiyalarni ajratib yuradi. Zararlangan bitlarning ichak epiteliylari hujayralari 5 kundan keyin Provaseka rikketsiyalari bilan to‘ladi, natijada ular parchalanadi va toshmali tif qo‘zg‘atuvchisi nafas bilan tashqariga chiqadi, teri va odam kiyim- larini ifloslaydi. Teri qavatining butunligi bitlar chaqishi va qash- lanish natijasida buziladi; terining qichigan joylarini qashlash orqali rikketsiyalarga ega bo‘lgan bitlar ekskrementlari surtiladi, So‘ngra rikketsiyalar qon oqimiga tushadi. Bitlar chaqishi sababli bevosita rikketsiyalar yuqmaydi, chunki ularning so‘lak bezlarida toshmali tif qo‘zg‘atuvchilari bo‘lmaydi.