Shu bilan birga, o ‘sm im ing jism oniy o ‘sishi xususiyatlari, jinsiy
yetilishining iqlim va m illiy-etnografik omillari ham bor.
5.2. 0 ‘sm irla rn in g biologik o ‘sishi
0 ‘smirlik insonning balog'atga yetish davri bo‘lib, o ‘ziga
xos xususiyati
bilan kam olotning boshqa po g ‘onalaridan keskin farqlanadi. 0 ‘sm irda ro ‘y
beradigan biologik o‘zgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish
nuqtasi vujudga keladi. B alog‘at davriga 11 (12) - 1 5 yoshli qizlar va o ‘g ‘il bolalar
kiradilar. Kamolotning m azkur pallasida jism oniy o ‘sish va jinsiy yetilish am alga
oshadi.
Bolaning bo‘yi 11-12 yoshida 6 - 7 sm, hatto 10 sm gacha o ‘sishi mumkin.
Biroq bu bosqichda qizlar o ‘g ‘iI bolalarga qaraganda tezroq
0
‘sadilar. 0 ‘sm ir 1 3 -
14 yoshga to'lganda har ikkala jins o'rtasida bo*yning o ‘sishi qariyb
baravarlashadi. 0 ‘n besh yoshga qadam qo‘yganda esa o ‘g ‘il bolalar qizlam i
ortda qoldirib ketadilar. Shundan keyin to um m ing oxirigacha o ‘sishda o‘g ‘il
bolalar ustunlik qiladilar.
0 ‘smirlik davrida bo‘y bilan tana nomutanosib ravishda o ‘sadi, natijada
bolalar oriq, nimjon va uzun bo‘yli bo‘lib ko‘rinadilar.
0 ‘smirlarda yurakning hajmi va tiriklik sig ‘imi har yili 25
foiz kattalashib
boradi. Bo‘yning jadal o ‘sishi va tana og‘irligining ortishi bilan qon hamda
kislorodga ehtiyoj ham ortadi, bu ehtiyoj yurak hajm ining kengayishi va
funksional faoliyati ko‘rsatkichlarining boyishi evaziga ta ’minlanadi. M azkur
davrda tananing umumiy hajmidan 7 -8 foizini qon tashkil qiladi,
qon bosimi
birmuncha oshadi, simob ustunining 110-115 mm darajasida bo‘ladi. Yurak
qisqarishining chastotasi bir qadar sekinlashadi, masalan, 11 yoshda dakiqada 8 5 -
90 marta urgan bo‘lsa, 14-15 yoshlarda 70 m artagacha pasayadi.
Yurak kengayishi bilan birga qon tom irlari ham yo‘g ‘onlashadi. Qon
aylanishi tizimining qayta qurilishi, vegetativ, nerv sistemasidagi beqarorlik qon
aylanishini buzadi va o‘sm irda ba’zan qon bosim ining ortishi ro‘y beradi. Qon
aylanishining o ‘zgarishi qizlarda og‘irroq kechadi, chunki ularda yurak vaznining
ortishi oldinroq boshlanib, oldinroq yakunlanadi.
0 ‘smirlik davrida nafas olish organlari ja d al rivojlanadi. 0 ‘pkaning tiriklik
sig‘imi quyidagicha boMadi:
o‘g ‘il bolalarda-1 1 yoshda 1900-2000 ml; 15 yoshda 2600-2700 mm.
qizlarda-11 yoshda 1800-1900 ml; 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning
uchun nafas olish har daqiqada 2 marta kamayadi. 0 ‘g ‘il bolalar qorin bilan,
qizlar esa ko‘krak bilan nafas ola boshlaydidar. K o‘krak qafasi,
nafas olish
muskullari tez o ‘sa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi.
11-12 yoshdagi o ‘sm im ing ichki sekresiya bezlari qayta quriladi.
Gipofizning old qismi ishlab chiqaradigan gorm onlar gavdaning o ‘sishini
ta ’minlaydi. Gipofizning o ‘rta qism i kuchayishi sababli pigm entlar almashinishi
o ‘zgaradi, natijada soch qorayishi, yuzlam ing oqarishi namoyon bo‘ladi. Gipofiz
bilan bir qatorda qalqonsim on bezning funksiyasi ham ko‘chayadi. Qalqonsimon
146
bez ishlab chiqaradigan tiroksin gormoni organizm da modda alm ashinuvi va
energiya sarfini keskin orttiradi. M arkaziy nerv sistem asida qo‘z g ‘aluvchanlik
o ‘zgaradi natijada yaqqol his-tuyg‘ular tu g ‘ila boshlaydi. Qalqonsimon bez
faoliyatining kuchayishi k o ‘zg ‘aluvchanIik, asabiylashish
va toliqishni keltirib
chiqaradi. Bosh m iya qobig‘ida
tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli
em otsional kechinm alam i
vujudga keltiradi,
hulq-atvorda parokandalik,
g ‘ayritabiiylik paydo b o ia d i. Qalqonsimon bez funksiyasining o ‘zgarishi va
modda almashinuvining buzishi sababli o ‘smirda semirish ro‘y beradi.
M azkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balog‘atga
yetishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari o ‘sa boshlaydi: o ‘g ‘iI bolalarda
ovoz o ‘zgaradi, yo‘g ‘onlashadi, m o‘ylov va soqol paydo bo‘ladi,
qizlarda esa
ko‘krak bezlari rivojlanadi va hokazo. N atijada boshqa jinsga qiziqish ortadi,
orzu, xohish, nozik tuyg‘u, sog'inch, iztirob kabi kechinmalar paydo bo‘ladi.
0 ‘smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini
o*qituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va qolgan yashirin jihatlari, holatlari
to ‘g‘risidagi m a’lumotlam i ko‘cha-ko‘ydan, o'rtoqlari va dugonalaridan eshitib
bilib oladilar. Kutilm agan holatlar va m a’lumotlar ulam ing xatti-harakatini
chigallashtiradi, yakkalik olam iga
berilish boshlanadi, fe’l-atvorda ayrim illatlar
paydo bo‘ladL Goho o ‘sm irlar orasida axloqan tubanlashuv hollari ro‘y berishi
mumkin. Ulam i bunday qiliqlardan порок guruh va to ‘dalardan xalos etish
m aqsadga muvofiqdir.
Ijtimoiy hayotda yaramas odatlam i keltirib chiqamvchi anchagina
manbalar bor: birinchidan, kino zallari va televidenieda o ‘smirlarga to ‘g ‘ri
kelmaydigan
filmlarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jam oat joylarida va ko‘cha-
ko‘yda kattalam ing nojoiz qiliqlar ko ‘rsatishIari; uchinchidan ta ’limda biologik
o‘sish to ‘g ‘risida yetarli bilim lar berilmasligi; to ‘rtinchidan, vrachlam ing bu
sohada keng ko‘lamda ish olib bormasligi;
beshinchidan, ota-onalarda fiziologik
va psixologik bilim lar yetishmasligi; oltinchidan, o ‘smir bolalar va qizlarga
m o‘ljallangan m ateriallam ing kamligi va hokazolar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
