|
4.5. Birinchi sinf o‘quvchilarining tafakkuri
Birinchi sin f o'quvchilarining tafakkuri quyidagicha rivojlantirilsa, so‘zsiz
samarali natijalar berishi mumkin.
0 ‘quvehining "Bu nim a?1', ,rN ega bunday?” degan savollariga o ‘zi javob
berishiga o ‘rgatish kerak. Bu o ‘rinda asosiy vazifa unga to ‘g ‘ri ko‘rsatm a berish,
uni mantiqiy xatolardan qutqarish, to‘g ‘ri m ulohaza yuritishga k o ‘m aklashishdan
iboratdir. M asalan: "5" raqami qanday bo‘laklardan tuzilgan? Bir ju ft so‘zdan
tuzish m um kinm i? 3 va 2 sonini yaxlitlab ko‘rchi? T o‘rt tayoqchadan to ‘rtburchak
yasachi? M eva xususiyatini so‘zlab berchi? Yirtqich hayvonlar qanaqa bo‘ladi?
Eshitgan cho'pchagingdagi qahram onlam i sanab berchi?
128
Taqqoslash yordami bilan narsalaridagi o ‘xshash va farqli tom onlar
aniqlanadi. Taqqoslash kishi bilish faoliyatining dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Bu jarayon orqali beshning uchdan kattaligi, sopolning chinnidan m o‘rtligi fikran
solishtiriladi. N atijada o ‘quvchiga o ‘xshash va tafovutli belgilar anglashib boradi
va ular yuzasidan m a’lum xulosaga keladi, unga nimani nim a bilan taqqoslash
kerakligini o ‘rgatish lozim, xolos. Aks xolda, u qanday y o ‘l tutishni bilmasdan
dovdirab qolishi mumkin.
M avhumlashtirish yaqqol narsalardan muhim tomonini fikran ajratib olish
demakdir. Jumladan, o ‘quvchi oq ko‘ylak to‘g ‘risida so ‘z yuritgan bo‘lsa, .
taklifim izga binoan, u qor, oq ro‘mol, ohak, oqlangan imorat haqida mulohaza
yuritadi. K eyinchalik esa, butunlay "oq" degan tushunchani o'ylashi mumkin. -..v
A w a l o ‘qish kitobi, matematika, mehnat, o ‘zbek tili, tabiatshunoslik
tushunchalarini talaffuz qilib o ‘rgangan boMsa, asta-sekin ulami bir tushuncha
bilan "kitob" deb mavhumlashtiradi.
Dunyodagi narsa va hodisalami, jism va predmetlami konkretlashtirish,
yaqqollashtirish jarayoni mavhumlashtirish bilan mustahkam aloqada bo‘ladi.
Yaqqol narsalar o ‘quvchi uchun ju d a yengil fikr yuritishda ustun turadi. 0 ‘quvchi
ham m a vaqt yaqqol narsa bilan m ashg'ul bo‘lishni yaxshi ko‘radi. Masalan, katta,
uchburchak, hajm, go‘zal, harakat, elektr, parallel (yondosh) kabi mavhum
tushunchalam i ular darrov tushunib ololmaydilar. Ulami yaqqollashtirgan..
■
taqdirdagina anglay boradilar. Katta ko'cha, uchburchak taxtacha, besh litr siit,,
go‘zal o ‘yinchoq, parallel temir yo‘l izlari va hokazolar to ‘g‘risida m a’lumot
berilgandan keyingina o‘quvchilar yuqoridagi tushunchalar haqida taassurotga
ega bo ‘ladilar. Am m o har qanday narsalam i ham yaqqollashtirish mumkin emas,
chunki bu narsa odat tusiga kirib borishi, ularda mavhum tushunchalar
shakllanishiga salbiy ta ’sir etadi. T a ’lim jarayonida bunday noxush odatdan iloji t
boricha saqlanish shart.
Umumlashtirish usuli o ‘quvchi fikr yuritishining shunday jarayonidirki,
uning yordam ida narsalar m a’lum aniq alomat asosida fikran birlashtiriladi.
"Meva" "orqali olma, shaftoli olcha kabilar to‘g ‘risida fikr yuritsa, koshiq, ....
cho‘mich, tovoq so‘zlarini jam lab "idish-tovoq" deb nomlanadi. Narsa va
hodisalam i noto‘g‘ri umumlashtirish ham mumkin. Jumladan, so‘z nuy
hayvonlari" to ‘g ‘risida gap ketsa, birinchi sinf o ‘quvchilari q o ‘y, echki, sigir
kabilar qatoriga sichqon, kalamush, mushuklami ham qo‘shib aytadilar. Shunday
paytlarda o ‘quvchiga aniq va to ‘la tushuncha berib o ‘tmoq maqsadga molik.
Deylik, stol ustida traktor, raketa, samolyot o ‘yinchoqlari turibdi. U bu
o ‘yinchoqlam i taqqoslash orqali yakka narsalami umumlashtirib, "o‘yinchoqlar"
deyilishini anglaydi.
Kitob, daftar, qalam - o ‘quv qurollari; qo‘g ‘irchoq, avtomobil, belkurakcha
- o ‘yinchoqlar; shkaf, javon; stol, stul - uy jihozlari; uchburchak, to‘rtburchak
aylana - geom etrik shakllar; ayiq, bo‘ri, tulki, y o ‘lbars, arslon - y o w o y i
hayvonlar; qarg‘a, chum chuq, musicha - qushlar; buvi, opa, oyi, uka, aka, singil -
oila a’zolari kabi so ‘zlar, tushunchalar orqali guruhlarga ajratishda, bola aqliy
129
faoliyatini rivojlantirishda salmoqli turtki bo‘ladi oladi. Shuning uchun ulam i
klassifikatsiyalashga o ‘rgatish muhim aham iyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sin f ta’limi jarayonida ayrim paytlarda hissiy-yaqqol yoki
amaliy umumlashtirish usulini q o ‘llash hollari uchrab turadi. Bu hoi, albatta,
topshiriq talabiga binoan am alga oshiriladi. N arsa va hodisalam i klassifikatsiya
qilish lozim bo‘lib qolsa, ko‘pincha shu usuldan foydalanish tavsiya qilinadi.
Chunki, bunday chog‘larda chuqur tahlil qilish, ulardan muhim belgilam i
(alom atlami) ajratish kabi murakkab jarayonlar talab qilinmaydi. Politexnik
ta’lim darslarida mana shu xildagi qator vazifalam i berish mumkin. Jum ladan,
turli hajmda yasalgan va turli rangda bo‘yalgan jism lardan bayram bezaklarini
tayyorlash yoki boshqa narsalar dan yashil o ‘simliklar, yumshoq metallar, bezakli-
akvarium baliqlar, odamsimon maymunlar, qushlar, "yig‘Ioqi" bolalar va
hokazolami tayyorlash mumkin.
Misollardan ko‘rinib turibdiki, o ‘quvchilar predmet va tushunchalam i
muhim bo‘lmagan belgisiga asoslangan holda umumlashtirishni nazarda tutadilar.
Ular hissiy-yaqqol umumlashtirish usuli yordam ida vazifani bajarishga m uvaffaq
bo'lganlar. Bolalar ulami "qizil" "yaltiroq" "yum shoq","bezakli","odam sim on"
kabi belgilarga ajratib klassifikatsiya qiladilar.
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
