E. Egamberdiev

X-BOB. KICHIK VA XUSUSIY KORXONALARNING
IQTISODIY SAMARADORLIGI 
 
10.1. Ishlab chiqarishdagi iqtisodiy samaradorlik va foyda. 
 
O’zbekiston sanoat korxonalari va butun xalq xo’jaligining ishlab chiqarish 
faoliyati samaradorligi bir qancha iqtisodiy ko’rsatkichlarni tahlil qilish asosida 
aniqlanishi mumkin.
Biz bu masalani faqat mikroiqtisodiyot darajasida o’rganamiz. 
Ularning eng muhimlari quvvat yoki mahsulot birligiga to’g’ri keladigan kapital 
qo’yilmasi miqdori, mahsulot tannarxi, qo’shimcha kapital harajatlarning qoplanish 
maddati, mehnat unumdorligi, mahsulot hajmining ko’payishi hom ashyo va 
materiallarning birligidan olinadign mahsulot hajmining ko’payishi yoki bir birlik 
mahsulot ishlab chiqarishda ularning harajat miqdori va uning belgilangan norma 
(reja) darajasiga nisbatan kamayishi, fond qaytimi, fond rentabelligi, dastgohlar 
unumdorligi, ish vaqti fondi va korxonaning ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish 
darajasi va boshqalardir. Ular nihoyatda ko’p va xilma-xildir. Shuning uchun 
barcha 
ishlab chiqarish samaradorligi ko’rsatkichlari 6 guruhga ajratiladi: 
1.
umumiy ko’rsatkichlar (mahsulot xajmi, foyda va x.k.); 
2.
mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari; 
3.
asosiy kapitaldan foydalanish ko’rsatkichlari; 
4.
aylanma kapitaldan, mablag’lardan foydalanish ko’rsatkichlari; 
5.
kapital qo’yilmalardan foydalanish ko’rsatkichlari; 
6.
tashqi iqtisodiy aloqalarning samaradorlik ko’rsatkichlari; 
Iqtisodiy samaradorlik ikki turga bo’linadi:
♦ 
mutloq (absolyut) samaradorlik; 
♦ 
nisbiy samaradorlik. 
Mutloq samaradorlik
har doim olingan natijaning uni olish uchun zarur 
bo’lgan harajatlarga nisbatini ifodalaydi. Dastlabki ishlab chiqarish bo’g’ilinida 

---

mutloq (absolyut) samaradorlik esa mahsulotning xili va hajmidan qat’iy nazar 
foydaning miqdoriga asoslanadi. 
Mutloq samaradorlikni (S) aniqlash usullari qo’yidagi tartibda berilgan: 
St.sk=
;
К
СМ
Δ
(1) Sn.t.=
;
2
1
К
Хм
Хм
−
(6) 
Sts.sr=
;
Кай
Кас
СМ
±
Δ
(2) Stns=
;
.
/
/
Кай
Кас
н
СМ
±
Δ
(7) 
Stns=
;
/
/
К
н
СМ
Δ
(3) Skt.=
;
2
1
Кай
Кас
Хм
Хм
±
−
(8) 
Sk.k=
;
К
К
Δ
(4)
Sk.kt=
;
К
Хм
Р
−
(5) 
Formulada 
Sk
– korxonadagi samaradorlik darajasi; 
K
– kapital miqdori; 
Δ
SM
– 
sof mahsulot miqdorining o’zgarishi; 
Kas
va 
Kay
– asosiy va aylanma kapital 
miqdori; 
R
– mahsulot bahosi; 
Xm 
– mahsulot ishlab chiqarish harajatlari; 
Tkf
– 
kapital miqdorini qoplanish muddati, oy yoki yillar hisobida; 
En
- kapital 
miqdorining har bir so’mini hisobiga norma darajasida oladigan samaradorlik 
koeffitsienti; tarmoqlar bo’yicha; 
Isy
– yillik iqtisodiy samaradorlik.
Samaradorlikni ta’minlash tannarxni (xarajatlarni) kamayishiga asoslangan 
korxonalarda tarmoqning samaradorlik normativi koeffitsienti (En) solishtiriladi. 
Agar xakiqiy samaradorlik koeffitsienti normativ darajasidan katta bo’lsa kapital 
ko’yilmalar samarador hisoblanadi. 
Mutlaq samaradorlikning yuqoridagi aniqlash usullari faqat qiymat 
ko’rsatkichlariga asoslanadi. Bu ko’rsatkichlar bilan birga 
sarf-xarajatlarning qoplanish muddati ham topiladi: 
162

---

Tkf=
;
К
К
Δ
(9) Tx.F=
;
Хм
Р
К
−
(10) 
Tx.=
2
1
Хм
Хм
К
−
; (11) 
Bu muddat belgilangan normativ me’eridan kancha kam bo’lsa samaradorlik 
darajasi shuncha yuqori hisoblanadi. Bu formulalarning aksi bir so’mlik xarajat 
hisobiga qancha foyda olinishini ko’rsatadi. Resurslarning foydalilik koeffitsienti 
qancha ko’p “1” intilsa foydalili darajasi shuncha yuqori hisoblanadi. Bu erda – Tx.F 
– korxonada olingan foyda yoki xarajatlarini kamayishi hisobiga xarajatlarni 
qoplanish muddati; K - kapital; X
m1
X
m2 
tadbir choralar amalga oshirmasdan va 
amalga oshirilgandan keyingi maksimal foydadir – MR(Q). Qiymat 
ko’rsatkichlardan tashqari, ularni kamchiligini to’ldirish uchun qo’shimcha ravishda 
natural ko’rsatkichlardan ham foydalaniladi. Bular: materiallar sig’imi, fond qaytimi, 
xom-ashyoni mahsulot birligiga to’g’ri keladigan natural miqdoridagi sarfi va 
boshqalar. 
Bozor talabini qondirishning, turli xil xo’jalik va texnik vazifalarni xal 
etishning variantlari yo’llari ko’pdir. Shulardan eng foydalisini ajratib olish 
iqtisodiyotning asosiy maqsadidir. Ular qo’yidagilar:
♦ 
yangi korxonani qurish yoki ishlab turganni kengaytirish va qayta jihozlash; 
♦ 
bir-birining o’rnini bosa oladigan xom-ashyolardan foydalanish va mahsulotlar 
ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish; 
♦ 
eski texnika o’rniga yangi, takomillashgan, unumdor va sifatlilarini kiritish; 
♦ 
ishlab chiqarishni ixtisoslashirish va korxonalarning yirikligini tanlash; 
♦ 
quriladigan korxonalarning joyini tanlash; 
♦ 
ishlab chiqarish quvvatini oshirish yo’llari va ishlab chiqarishni tahlil etish 
usullarini tanlash. 
Demak, iste’mol bozorining sanoat mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirish 
yo’llarini tanlashda uning ishlab chiqarishda ketadigan ijtimoiy mehnat sarfining eng 
kam miqdorda bo’lishiga yoki harajatlar eng ko’p iqtisodiy samaradorlikni 
163

---

ta’minlashga asoslanishi zarur. Buni biz optimallashtirish usullaridan foydalanish 
asosida hal etamiz. 
Bir variantning ikkinchi variantga nisbatan afzalligini va foydalilik darajasini 
aniqlash usuli