E-biznes Va Tijorat Modellari

Mavzu: E-Biznes Va Tijorat Modellari.
Elektron tijoratni rivojlanish tarixi global kompyuter yani internet tarmog‘ini yaratilishidan boshlangan. Bunday tarmoqning foydaliligini tez orada anglagan universitet va kollej olimlari ma’lumot almashinuvi uchun o‘xshash tarmoq yaratdilar. Sekin-sekin o‘zaro bog‘langan yangidan-yangi lokal tarmoqlar paydo bo‘la boshladi. Shunday qilib, XX-asrning 80-yil oxirlariga kelib, Internet deganda xalqaro “tarmoqlar tarmog‘I” tushunila boshlandi. Internet rivojlanishi davomida individual va korporativ foydalanuvchilar elektron aloqalari shakllandi. Bu esa axborotni ancha qiymatga ega va topish ancha oson bo‘lgan yangi elektron sohaning yaratilishiga asos bo‘lgan. Internet bunday yangi iqtisodiyot ko‘rinishi paydo bo‘lishining ham sababi, ham natijasi, fundamental texnologik va iqtisodiy o‘zgarishlar mahsuli hamda uning muhiti va bozor hisoblanadi. Bularning hammasi iqtisodiyotda sezilarli o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Biznes yuritishning asosiy munosabatlari va modellari o‘zgardi: - to ishlab chiqaruvchi hokimiyatidan, dallolning keyiniste‘molchining yetakchi roligacha; - to ommaviy ishlab chiqarishdan buyurtmaga ishlab chiqarishgacha; - to material resurslar va aktivlar muhimligidan axborot, bilim, salohiyat muhimligigacha. “Elektron tijorat”ning paydo bo‘lishi muomalaga yangi atamalar, kategoriyalar va tushunchalar kiritilishi bilan bog‘liqdir. Yangi atamalar bu - elektron magazin, elektron vitrina, elektron pullar, elektron to‘lov tizimlari, elektron raqamli imzo va h. k. Bugungi kunda elektron tijoratni “Internet-biznes”, “Internet savdo” kabi asosiy tushunchalarning turlicha ta’riflari ma’lum. Har bir muallif o‘zining kasbiy tayyorgarligi va olgan tajribasiga ko‘ra mazkur tushunchaga aniq ma’no kiritadi. Elektron tijorat tushunchalarining 13 klassifikatsiyasini ko‘rib chiqadigan bo‘lsak birinchi tuchunchani AQSH olimlari A. Summer va Gr. Dunkan1 quyidagicha berishgan: Elektron tijorat – bu subyektlar o‘rtasidagi munosabat elektron tarzda (Internet texnologiyalarni qo‘llagan holda) amalga oshadigan biznes jarayonning ixtiyoriy shaklidir. Bu tushunchaning mohiyatiga ko‘ra olimlar tomonidan ta’rif o‘sha paytdagi internet tarmog‘ini rivojlanish tendensiyalariga mos keladi. 1999-yillarga kelib internet savdo tushunchasi kirib keldi. AQSH olimlari A. Summer va Gr. Dunkan fikricha elektron savdo – biznes tranzaksiyasining butun sikli yoki uning bir qismi elektron tarzda amalga oshadigan tovar yoki xizmatlarni xarid qilish va sotish jarayonidir. Hozirgi kunda raqamli iqtisodiyot rivojlanayotgan davrda elektron tijorat texnologiyalarini rivojlantirishga kirishgan kompaniya va tashkilotlar juda ko‘p. Bular biri Starbucks kompaniyasi bo‘lib bugungi kunda bu kompaniya o‘zini texnologik kompaniya deb biladi. Elektron tijoratda asosiy masalalardan biri Starbucksning qanday qilib raqamli va ijtimoiy tijoratga o‘tayotganidir. Bu borada Starbucks dunyodagi eng yirik qahvaxona tarmog‘idir, uning 23 768ta chakana savdo do‘koni mavjud.2 Ko‘p odamlar Starbucksni mijozlar kirib qahva va boshqa narsalar sotib olib iste’mol qiladigan va yana o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lish uchun ketadigan joy deb o‘ylashadi. Aslida esa buning aksi. Starbucks o‘zini raqamli va ijtimoiy kompaniyaga aylantirmoqda. Uzoq vaqt davomida Starbucks o‘zining AQSh va Kanadadagi do‘konlarida bepul Wi-Fi Interneti mavjudligi bilan yoshlarni jalb qilib kelgan. Biroq, so‘nggi paytlarda kompaniya haqiqatan ham texnologiyaga asoslangan kompaniya bo‘lish uchun bir nechta raqamli tashabbuslarni amalga oshirdi. Bu kompaniyani asosiy maqsadi raqamlashtirish va ijtimoiylashtirish hisoblanadi. Biznes faoliyatini va marjani yaxshilash bo‘yicha odatiy choralarga qo‘shimcha ravishda, kompaniya o‘z biznesini yuritish va qo‘llab-quvvatlash uchun kompyuterlashtirilgan tizimlardan foydalanishni ko‘zda tutib elektron tijoratga murojaat qildi.
Kompaniya raqamli faoliyatini nazorat qilish uchun bosh boshqaruvchini raqamlashtirish bo‘limiga mas’ul shaxs (Chief Digital Officer) etib tayinladi. Shuningdek, Texnik amalga oshirish va ta’mirlashni yuritish uchun Digital Venture Groupni yaratdi. Starbucks kompaniyasi o‘zining bir nechta elektron tijorat loyihalarini amalga oshirdi. Bularga quyidagilar kiradi: -on-line do‘kon. Starbucks o‘z mahsulotlarining ko‘p qismini onlayn ravishda shop.starbucks.com saytida sotadi. Bular qahva, choy, Starbucks uskunalari va tovarlarini o‘z ichiga oladi. Do‘kon bir necha yillar davomida odatiy xarid qilish vositasi (Mening sumkam deb nomlangan)dan foydalangan holda ishlayotgan edi, ammo 2011-yil avgust oyida kompaniya xaridlarni yanada qulay va oson qilish uchun Web-do‘konni butunlay qayta loyihalashtirdi. Bundan tashqari, mijozlar (shaxs yoki kompaniyalar) standart va maxsus buyumlarni yetkazib berishni rejalashtirishlari mumkin. Mijozlar AQSHning faqat ba’zi do‘konlarida mavjud bo‘lgan noyob va nozik qahvani buyurtma qila olishadi. Va nihoyat, onlayn mijozlar eksklyuziv aksiyalarga ega bo‘ldilar; -E-Gift (elektron sovg‘a) karta dasturi. Mijozlar Starbucksga moslashtirilgan sovg‘a raqamli kartalarini sotib olishlari mumkin (masalan, do‘stingizning tug‘ilgan kuniga sovg‘a kartasi avtomatik ravishda kerakli sanada yetkazib beriladi). To‘lovlarni kredit karta yordamida, PayPal yoki mobil qurilmalar uchun Starbucks ilovasi orqali amalga oshirish mumkin. Sovg‘a kartasi oluvchiga elektron pochta yoki pochta orqali yuboriladi. Qabul qiluvchilar kartani bosmadan chiqarib olishlari va Starbucks do‘konlariga xarid uchun borishlari va sovg‘a miqdorini Starbucks kartasiga yoki Starbucks elektron sovg‘a kartasiga o‘tkazishlari mumkin (starbucks.com/card-ga qarang); -sodiqlik dasturi. Aviakompaniyalar va boshqa sotuvchilar singari, kompaniya sodiqlik dasturini taklif etadi (My Starbucks Rewards). “Gold” darajasiga yetganlar qo‘shimcha imtiyozlarga ega bo‘lishadi. Dastur elektron shaklda boshqariladi; -Mobil to‘lovlar. Xaridorlar Starbucks do‘konlarida (transport vositalarida ishlatiladiganlarga o‘xshash) oldindan to‘langan (jamlangan 15 qiymat) kartalar bilan to‘lashlari yoki Starbucks mobil ilovasi yordamida o‘z smartfonlaridan to‘lashlari mumkin. To‘lov “to‘lash uchun teginish”ni tanlash va shtrix-kodni qurilma ekranidagi ro‘yxatdan o‘tkazuvchida ushlab turish orqali amalga oshiriladi. Tizim debet yoki kredit kartaga avtomatik ravishda ulanadi. Tizim faqat kompaniyaga tegishli do‘konlarda ishlaydi (2016). Mobil to‘lov sodiqlik dasturi bilan bog‘liq. 2016-yildagi barcha xaridlarning 25 foizidan ortig‘i mobil to‘lovlar orqali amalga oshirilgan. -ommaviy axborot loyihalari. Starbucks ijtimoiy aloqalar va foydalanuvchilarni jalb qilish va jalb qilishni qo‘llab-quvvatlash uchun Internetga asoslangan tizimlardan foydalanadigan ommaviy axborotning muhimligini tushundi (7-bob). Shunday qilib, u hozirgi va kelajakdagi mijozlarning ehtiyojlari, istaklari va afzalliklariga asoslangan mijozlar bilan munosabatlarni rivojlantirish bo‘yicha bir nechta tashabbuslarni boshladi. Quyida bir nechta misollar keltirilgan. Kompaniya ijtimoiy aloqalar marketingini ommaviy axborot (Samuely 2015) orqali rivojlantirmoqda. -kollektiv intellektdan foydalanish. My Starbucks Idea (mystarbucksidea.force.com) - bu 300 000dan ortiq iste’molchilar va xodimlardan iborat jamiyat yaxshilanish bo‘yicha takliflar bildirishi, takliflarga ovoz berishi, savollar berishi, loyihalar bo‘yicha hamkorlik qilishi va shikoyat va tushkunliklarini bildirishi mumkin bo‘lgan platformadir. Jamiyat o‘zining birinchi yilida kompaniyaning mukofot kartalari haqidagi fikrlar va qog‘oz stakanlarini yo‘q qilishdan tortib, mijozlarga xizmat ko‘rsatishni yaxshilash usullarigacha bo‘lgan 70,000 g‘oyalarni yaratdi. Sayt shuningdek, ishlab chiqilgan g‘oyalar, toifalar bo‘yicha, shuningdek ularning holati (ko‘rib chiqilgan, ko‘rib chiqilayotgan, ish olib borilayotgan va boshlangan) to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlarni taqdim etadi. Kompaniya ma’lum g‘oyalarni rag‘batlantirishi mumkin. Masalan, Starbucks, ishlatilgan kofe stakanlarini qayta ishlatish haqidagi eng yaxshi g‘oya uchun 20 ming dollar mukofot puli taklif qildi. Ushbu tashabbus kraudsorsing deb ataladigan jamoaviy idrok texnologiyasiga asoslangan va “Ideas in Action” (“Faoliyatdagi g‘oyalar”) blogi tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. 16 Ushbu blog blogs.starbucks.com/ blogs / Customer-ga yuborilgan fikrlarni muhokama qiladigan xodimlar tomonidan yozilgan. -Starbucks’ning Facebookdagi faoliyati. Starbucks Facebookda kuchli ommaviy axborot tizimiga ega (face- book.com/Starbucks/). 36 milliondan ortiq “Like”lar yig‘a olgan. (2017-yil fevral oyiga). Kompaniya videolar, blog xabarlari, fotosuratlar, reklama aksiyalari, diqqatga sazovor mahsulotlar va maxsus bitimlarni sahifalarida namoyish etadi. Facebookdagi Starbucksni yoqtirgan millionlab odamlar kompaniyaning eng mashhur fan-sahifalariga ega ekanligini tasdiqlashadi (joriy statistikani (fanpagelist.com va facebook.com/Starbucks/da ko‘ring) Starbucks eng yaxshi onlayn marketingni taklif etadi. Starbucks o‘zining Facebookdagi sahifasida tarkibiy qism, savollar yoki yangilanishlarga oid turli xil ma’lumotlarni joylashtiradi, shuningdek, kompaniya o‘zining Facebook sahifasida tanlovlar, tadbirlar, yangi mahsulotlarni reklama qiladi. -Starbucksning Linkedin va Google+ dagi faoliyati. Starbucks Linkedin saytida 767 000dan ortiq followerlariga ega profil mavjud (2017 yil fevral). U kompaniya haqida tijorat ma’lumotlarini taqdim etadi, boshqaruv lavozimlarida yangi ishchilar ro‘yxatini va boshqa mavjud ish o‘rinlarni reklama qiladi. Starbucks Google+ tarmog‘ida ham faol. U kompaniya haqida tijorat ma’lumotlarini taqdim etadi, xodimlarning profillarini ko‘rsatadi va mavjud ish joylarini reklama qiladi. E’ibor bering, Starbucks doimiy ravishda ijtimoiy tarmoqlarda reklamalarning foydasini tahlil qiladi. -Twitterdagi Starbucksning faoliyati. 2017-yil fevral oyida Starbucksning Twitterda (twitter.com/starbucks) 11,9 milliondan ortiq followerlari bor edi (@starbucks-ni kuzatib boring). Har doim kompaniyada biron bir yangilanish yoki aksiya bo‘lsa, kompaniya tvitni (masalan, chegirmali ichimliklar) joylashtiradi. 2013-yil oktyabr oyiga kelib, Starbucks Twitterda birinchi o‘rinni egallagan chakana sotuvchisi bo‘ldi. 2013-yil noyabr oyida Starbucks do‘stlari yoki followerlaridan biriga kofe yozgan 100 000 mijozlarga 5 dollarlik sovg‘a sertifikatini topshirdi (blissxo.com/free-stufF/ deals/cash-back-and-rebates/free-5oostarbucks-gift-card). 17 -Starbucksning raqamli tarmog‘i (Starbucks Digital Network). Mijozlar Starbucksda bo‘lganda, ularda Wi-Fidan ko‘proq narsa mavjud - ular Starbucks Digital Networga barcha asosiy mobil qurilmalardan, jumladan planshet va smartfonlardan kirish huquqiga ega bo‘ladilar. Yahoo! bilan hamkorlik qilayotgan bu tarmoqda yangiliklar, o‘yin-kulgu, biznes, sog‘liqni saqlash va hattoki mahalliy axborot kanallari kabi bepul onlayn kontentlar mavjud. 2014 yilda Starbucks o‘z mijozlariga Wi-Fi va tarmoq tezligini tezlashtirib berish uchun Google Wi-Fi tarmog‘iga o‘tdi. -global faoliyat. Jahon miqyosidagi kompaniya bo‘lgan Starbucks o‘zining ko‘plab mamlakatlarga yo‘naltirilgan loyihalari bilan tanilgan. Masalan, 2015-yil dekabr oyida kompaniya Tmallda (Alibaba kompaniyasi) Xitoy uchun elektron tijoratni ishga tushirdi. Elektron tijoratni rivojlanish tendensiyalarini yuqorida keltirilganlardan kelib chiqqan holda quyidagicha taqsimlash mumkin: 1. Global kompyuter tarmog‘ini yani internet tarmoq’ini rivojlanishi. 2. Texnologik kompaniyalarni rivojlanishi. 3. Mobil platformalarni rivojlanishi. 4. Bulutli hisoblash texnologiyalarini rivojlanishi. Bu tendensiyalar elektron tijorat tizimlarini yangi texnologiyalarga asoslangan holda tashkil qilish imkoniyatini beradi. Bu tendensiyalarning rivojlanishi raqamli texnologiyalarni elektron tijoratda tutgan o‘rni va ahamiyatiga uzviy bog‘liqdir. 1.2. Raqamli texnologiyalarni elektron tijoratda tutgan o‘rni XX asr oxirlaridan boshlab iqtisodiyot va jamiyatda raqamli (digital) texnolgiyalarning keng tarqalishi shunga olib keldiki, mutaxassislar ilgari mavjud bo‘lmagan va jahon iqtisodiyotining barcha jabhalarini qamrab oluvchi, biznesning ko‘plab jabhalarida keng ko‘lamli va radikal o‘zgarishlarga olib keluvchi raqamli inqilob haqida gapira boshladilar. Ko‘p jihatdan bu o‘zgarishlar raqamli texnologiyalarning xususiyatlari bilan bog‘liq. 18 Raqamli texnologiyalarning xususiyatlari. Butun dunyoda raqamlashtirish tendensiyasi rivojlanmoqda. Bu rivojlanish asosida bizga yangi qarashlar va tushunchalar kirib keldi. Raqamli texnologiyalarning asosiy xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular quydagilardan iborat:  raqamli signallarni uzatish, saqlash va qayta ishlashning yuqori sifati, tezligi va ishonchliligi (aniqlik, bexatolik, xavfsizlik, tasvirning yuqori sifati); moslashuvchanlik – raqamli texnologiyalar ishlaydigan ma’lumotlar doirasining kengligi (matnlar, raqamlar, foto, audio, video materiallar); signalni (ma’lumotni) sifatini yo‘qotmasdan cheksiz ko‘p marotaba o‘qib olish imkoniyati (masalan, Internetdagi sahifani o‘qish); tarmoq ichidagi signallarni uzatishning nol (minimal) xarajatlari; foydalanishning qulayligi, interfeyslarning do‘stonaligi, moslashuvchan va qulayligi, iste’molchilar uchun ko‘plab xizmatlarning rivojlanishi (masalan, turli xil ekran formatlari, tasvirning tiniqligi, rasm o‘lchamlari va boshqalar); turli xil tizimlarning birga ishlash imkoniyatlari, chunki raqamli texnologiyalarda qurilmalar o‘rtasida axborot almashinuvda standartlashtirilgan protokollar qo‘llaniladi. Bu esa moslashuvchan ko‘p darajali integratsiyalashgan tizimlarni yaratishga imkon beradi. Raqamli texnologiyalarning noyobligi va potensial foydalanuvchilar uchun ularning eng muhim afzalliklari shundaki, ular: -arxivda yoki bulutda saqlanishi mumkin bo‘lgan zarur ma’lumotlarga deyarli darhol kirishni ta’minlaydi; -ma’lumotni turli mezonlar bo‘yicha izlash imkoniyatini yaratadi (sana va vaqt, harakatlanuvchi obyektlarning mavjudligi, voqea raqami va boshqalar bo‘yicha); -bir vaqtning o‘zida ko‘plab foydalanuvchilarga joriy va saqlab qo‘yilgan ma’lumotlarga kirishni ta’minlaydi. Shubhasiz, raqamli texnologiyalarning keng tarqalishiga ijobiy ta’sir qiluvchi omil raqamli qurilmalarning funksional imkoniyatlari kengayib borishi bilan ular narxlarining tez pasayib borishi hisoblanadi. 19 Raqamli qurilmalarga yillar davomida xizmat ko‘rsatmasdan ishlatish mumkinligi ham muhimdir. Biznes sohasida va odamlar hayotida raqamli qurilmalarning xilma-xilligi va soni muttasil ravishda o‘sib bormoqda: notebooklar, planshet kompyuterlar va smartfonlar safiga raqamli televizorlar, videokameralar, fitness bilakuzuklari, aqlli soatlar, turli xil taqiladigan qurilmalar va datchiklar, shu jumladan ko‘chma qurilmalar va datchiklar, meditsina qurilmalari va datchiklari, avtomobil navigatsiya tizimlari va boshqalarni ham qo‘shish mumkin. Allaqachon odatiy bo‘lib qolgan bankomatlar qatoriga ichimlik va sneklar (yengil gazaklar) sotadigan vending (vend – savdo qilish (avtomatlar yordamida) apparatlari, qahva va choy tayyorlaydigan, kserokopiya va fotosuratlarni tayyorlaydigan, to‘lovlarni qabul qiladigan va hokazolarga mo‘ljallangan turli xil avtomatlar qo‘shildi. Raqamli qurilmalar va raqamli texnologiyalar tufayli, 24/7 rejimida, ko‘pincha sutkada turli xil ma’lumotlarni ishlab chiqarish, saqlash va uzatish qobiliyatiga ega bo‘lgan jismoniy obyektlar sonining keskin o‘sishi kuzatilmoqda. Mohiyati jihatidan mobillik va Big Data (katta ma’lumotlar) davri kelmoqda. Tarixan, raqamli texnologiyalarning kirib kelishi va raqamli transformatsiya 90-yillarning o‘rtalaridan – musiqa, rasmlar va videolar olamidan boshlangan. 2009- yildan so‘ng, narsalar Interneti paydo bo‘ldi, 21-asrning ikkinchi o‘n yilligi esa raqamli televidenie va raqamli marketingni rivojlantirish bilan bog‘liq bo‘lib, keyinchalik raqamli transformatsiya sanoat (4.0 industriyasi)da boshlanib, sog‘liqni saqlash, ta’lim, chakana savdo, uy-joy kommunal xo‘jaligi va boshqa sohalarga kirib keldi. Raqamli texnologiyalarning salohiyati 2004-2007-yillarda, raqamli iqtisodiyot va jamiyat rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan asosiy xizmatlar va mahsulotlar yaratilganda aniq namoyon bo‘ldi. 2004-yilda aloqa va axborot almashinuvi kanali sifatida Facebook ijtimoiy tarmog‘i paydo bo‘ldi. 2005 yilda video materiallarni yuklash va ko‘rish mumkin bo‘lgan YouTube kanali bozorga chiqdi. 2006 yilda Amazon Web Services (AIVS) e’lon qilindi, bu onlayn kompaniyalar yaratish 20 jarayonini soddalashtirdi va arzonlashtirdi. 2007 yilda Apple kompaniyasining iPhone va Google kompaniyasining Android operatsion tizimi sotuvga chiqdi. iPhone smartfonlari bozorni tom ma’noda “portlatib yubordi”, bu esa iste’molchilar uchun ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishni osonlashtirib, mobil ilova bozorini rivojlantirishga yo‘l ochib berdi. Rossiyada raqamli texnologiyalar iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish sohalariga faol kirib bormoqda va ularni o‘zgartirmoqda. Avvalam bor, bu iste’molchilar xulq-atvorining o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan banklar, telekommunikatsiya sohasi, chakana savdo bo‘lib, biz ularni quyida batafsil ko‘rib chiqamiz. Raqamli transformatsiya marketingni rivojlantirish, hamkorlar va iste’molchilar bilan aloqalarni o‘rnatish uchun yangi imkoniyatlar ochib beradi, mahsulotni sotish, xizmat ko‘rsatish va qo‘llab-quvvatlashni, uskunalarning ishlashi to‘g‘risida ma’lumot to‘plashni, ma’lumot almashishni tashkil qilishni, biznes jarayonlarini avtomatlashtirishni va biznesni boshqarish sohasidagi ko‘pgina boshqa funksiyalarni yangicha tarzda tashkil qilishga imkoniyat yaratadi. Ammo, shu bilan birga, bu ko‘plab muammolar va tahdidlarni keltirib chiqaradi: juda katta ma’lumotlari massivi bilan nima qilish kerak? Ushbu ma’lumotlar massividan kerakli bilimlarni qanday ajratib olish mumkin? Ishlab chiqarish va boshqa tizimlarning xavfsizligini qanday ta’minlash mumkin? Kimga va qanday ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat berilishi kerak? Kompaniyaning raqamli madaniyati qanday shakllantiriladi? Raqamli platformalar va ekotizimlarni qanday boshqarish kerak? Inson va mashina intellekti o‘rtasidagi chegara qayerdan o‘tadi? Va boshqa muammolar va tahdidlar. Ushbu sohadagi ko‘plab qarorlar va yechimlar siyosiy ahamiyatga ega bo‘lishi kutilmoqda. Mutaxassislar raqamli iqtisodiyot yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va ishlab chiqarish siklini ancha qisqarishiga, murakkab mahsulotlarning raqamli modellarini shakllantirish va ularning virtual sinovlarini o‘tkazish zaruratiga, axborot kognitivistikasi (bilish nazariyasi, kognitiv psixologiya, noverbal kommunikatsiya va sun’iy 21 intellekt nazariyasini birlashtiruvchi fanlararo ilmiy yo‘nalish) asosida inson-mashina interfeyslarini rivojlantirishga olib kelishi to‘g‘risida gapadilar. Shuningdek o‘z mahsulotlarini ishlab chiqarishda zavod sozlamalarini qo‘llovchi foydalanuvchilardan, shu jumladan “uy fabrikalari” sharoitidan tortib to individual istemolchilarga individual mahsulotlar yetkazib beruvchi kompaniyalargacha farqlanishi mumkin bo‘lgan “xizmatga yo‘naltirilgan loyihalash”ni rivojlantirish g‘oyasi bildirilmoqda. Ammo, aftidan, “biz barchamiz o‘zimiz oz-moz tasavvur qiladigan imkoniyat va zaifliklarga duch kelmoqdamiz” 2 deb aytgan Joshua Kuper Ramo fikriga qo‘shilimiz lozim. Haqiqiy va virtual dunyolar birlashadi, odam bir vaqtning o‘zida haqiqiy va virtual dunyoda yashaydi, ularning qanday aralashganini ko‘radi va bu dunyoning yangi idrokini talab qiladi, bu yerda oldingi tajriba kam foyda keltiradi, bu yerda sezgi va intuitsiya muhim hisoblanadi. “Yettinchi sezgi. Bashorat qilish belgisi ostida: raqamli asrdagi o‘zgarishlar qanday bashorat qilinadi va boshqariladi” deb nomlangan falsafiy kitobda R.J. Kuperning ta’kidlashicha, raqamli iqtisodiyot yoki tarmoq kommunikatsiyalari iqtisodiyoti “iqtisodiyot va jamiyatning barcha jabhalariga ta’sir etadigan” yangi mohiyatning shakllanishiga olib keladi. Raqamli iqtisodiyot endi shakllanish jarayonida bo‘lganligi sababli, tadqiqotlar va biznes amaliyotlari raqamli (digital) texnologiyalar nima ekanligini va biznesni raqamlashtirish (digitalization) nima degan yagona tushunchaning vujudga kelmaganligi tabiiy xoldir. Ba’zilar digital va E-commerse atamalarini ayniyatlashtirishadi, internetga bog‘liq bo‘lgan tarmoqlar va bozorlar to‘g‘risida gapirishadi, boshqalar esa raqamli texnologiyalarni bulutli xizmatlar yoki Big Data texnologiyalari bilan ishlash texnologiyalari deb qarashadi. Ammo bularning hammasi iqtisodiyot va biznesning o‘zgarishi kontekstida hodisaning mohiyatini ochib bermaydigan xususiy holatlardir. Raqamli texnologiyalarning biznesga nisbatan qo‘llanilganda 22 o‘ziga xos xususiyati biznes muammolarini birgalikda hal qilish uchun tashkilotning jismoniy va raqamli resurslarini birlashtirish hisoblanadi, bu yangi biznes modellarining shakllanishiga olib keladi, iste’molchilar uchun yangi qadriyatlarni yaratishga imkon beradi, raqobat strategiyalarini o‘zgartiradi va natijada biznesning raqobatdoshligini oshiradi. Shunga muvofiq, raqamli iqtisodiyotni ishlab chiqarish va iste’mol sohasidagi jismoniy va raqamli obyektlarning iqtisodiyot va jamiyatdagi integratsiyasiga asoslangan iqtisodiyot rivojlanishining yangi bosqichi sifatida ta’riflash mumkin. Ushbu integratsiya tarmoq aloqalarini, yuqori tezlikda ulanishni kengayishiga olib keladi. Yuroqida keltirilganlardan kelib chiqqan holda elektron tijoratni raqamli texnologiyalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Elektron tijoratni rivojlanishi, sohalarga kirib borishi va undan samarali foydalanish raqamli texnologiyalar orqali amalga oshiriladi.
1.3.O‘zbekistonda elektron tijoratni rivojlanish tendensiyalari Jahonda elektron tijoratni rivojlanishi barcha davlatlarda bu sohani rivojlanishiga olib keldi. Iqtisodiyotning globallashuvi sharoitida iqtisodiy rivojlanishning muhim omili va biznes strategiyasining ahamiyatli qismi bо‘lib elektron tijorat (e-commerce) va elektron biznes (e-business) hisoblanadi. Biznesga axborot-kommunikatsion texnologiyalarning (AKT) kirib kelishi korxonalarning bevosita iste’molchilar bilan aloqalarida о‘ziga xos inqilobni vujudga keltirdi. Hozirgi davrning muhim masalasi, strategik pozitsiyalash, firmalar tomonidan mavjud imkoniyatlarni aniqlash hamda axborot asri va yangi iqtisodiy muhit sharoitida sodda, ishchan va hayotiy e-business strategiyasi asosida, imkoniyatlardan samarali foydalanib eng yuqori foydalilik darajasiga chiqish hisoblanadi. Shu о‘rinda e-commerce kichik biznesga yirik biznes subyektlari bilan raqobatlasha olish imkonini berishini alohida ta’kidlash kerak. Uzoq vaqt davomida О‘zbekistonda aloqa va axborotlashtirish texnologiyalari bir-biridan ayri holda rivojlanib bordi. Aloqa sohasi о‘z 23 xizmat turlarining foydalanilish belgisiga qarab sun’iy ravishda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish shakllarga ajratilib qaraldi, butun axborotni yaratish sohasi esa, aloqa sohasidan alohida holda shakllandi. Shu tariqa, axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasi takomillashuvi hamda kengayishi natijasida о‘tgan asrning 90-yillari oxiriga kelib, ushbu sohalarda qо‘llaniladigan usullar va vositlarning bog‘lanib ketish jarayoni boshlandi. Ushbu jarayon “axborotlashtirish va telekommunikatsiya konvergensiyasi” nomini oldi. Aloqa va axborot texnologiyalarining uzviy qо‘shilishi butun dunyoda axborotkommunikatsiya nomini oldi. Biz ushbu tizimning о‘zidan maxsus foydalangan holda, Internet orqali turli mamlakatlarning zamonaviy ommaviy qomuslari darajasida ushbu tushunchaning ta’rifini topishga urindik. Lekin, biz uni eng mashhur bо‘lgan va davriy ravishda yangilanib turadigan 100 tomlik olmon “Oidep” qomusida ham, Rossiyaning eng yangi “Кирил ва Мефодий” qomusida ham topa olmadik. Vaholanki, ularning ikkovi ham zamonaviy axborotkommunikatsiya texnologiyalaridan о‘z ma’lumotlarini, shu qatorda audio va video ma’lumotlarni joylashtirishda keng foydalanadilar. Biz ushbu tushunchani turli mamlakatlarning biz kо‘rishimiz mumkin bо‘lgan boshqa qomuslarida ham uchratmadik. Bu tushunchani uchratmaganligimiz uning umuman yо‘qligidan dalolat bermaydi, balki uning yaqindagina yuzaga kelganidan, eng asosiysi, mazkur yо‘nalishning rivojlanishi shunchalar shiddat bilan amalga oshganligidan, hatto ilmiy tafakkur uni nazariy talqin qilishning yagona yо‘nalishini hali ishlab chiqmaganligidan dalolat beradi. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda keyingi yillarda adabiyotlarda ushbu tushunchani talqin qilishga urinishlar paydo bо‘la boshladi. Bizning nuqtai nazarimizda, axborot-kommunikatsiya talqinining eng mos keladigani L.Reyman rahbarligidagi mualliflar jamoasi tomonidan keltirilgan: “Axborot-kommunikatsiya - bu tashkilotlar va aholiga axborot-kommunikatsiya mahsulotlari va xizmatlarni taqdim etishga mо‘ljallangan zamonaviy axborot, kompyuter hamda telekommunikatsiya texnologiyalarini, ularni rо‘yobga chiqaruvchi tizimlari va vositalarini uzviy ravishda birlashtiruvchi majmuadir”. 24 Ushbu ta’rif “2010 yilgacha bо‘lgan davrda Rossiyada axborotlashtirishni rivojlantirish” Federal dasturi konsepsiyasiga ham kiritilgan. Mamlakatimizda yangilanish davri talablaridan kelib chiqib, birinchi prezident I.A.Karimov О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qо‘shma majlisidagi “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” nomli ma’ruzasida aloqa bozorini kelgusida rivojlantirish masalalariga alohida tо‘xtalib, quyidagilarni ta’kidladilar: “Tele-radio industriya bozorini rivojlantirish, bu sohada g‘oyalar va dasturlarning ijodiy raqobat muhitini vujudga keltirish bо‘yicha aniq chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqish va amalga oshirish kerak. Zamonaviy raqamli axborot texnologiyalarini joriy etishni jadallashtirish zarur. О‘ylaymanki, hozirgi axborot, kommunikatsiya va kompyuter asrida, internet kundan-kunga hayotimizning barcha jabhalariga tobora chuqur va keng kirib borayotgan bir paytda, odamlarning ongi va tafakkuri uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda bu masalalarning jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va ustuvor bо‘lib borayotgani haqida gapirib о‘tirishga hojat yо‘q”. Aloqa bozorini rivojlantirish barobarida iqtisodiyotning mazkur bozorning ehtimolda tutilgan qatnashchilari hisoblanuvchi boshqa sohalarini ham rivojlantirish zarurligidan dalolat beradi. Aks holda, aloqa bozorining haddan tashqari ildamlab ketishi aloqa xizmatlariga bо‘lgan talabning taklifga nisbatan orqada qolishiga, mazkur xizmatlarni taklif qiluvchilar va iste’molchilarining iqtisodiy imkoniyatlarida tafovut paydo bо‘lishiga, ular orasida debitorlik va kreditorlik qarzlari miqdori asossiz oshib ketishiga olib keladi. Aloqa sohasi butun iqtisodiyot uchun muhim ahamiyatga ega. Raqobatbardosh, samarali va qiymati nuqtai nazaridan afzal bо‘lgan aloqa tarmoqlari ishlab chiqarishning umumiy samaradorligini oshirishga, ish о‘rinlarini kо‘paytirishga, eksport salmog‘i va soliq tushumlari о‘sishiga, ya’ni iqtisodiy taraqqiyotni orqaga tortuvchi monopol xizmat kо‘rsatishdan tubdan farq qiladigan ijobiy 25 tendensiyalarni shakllantirishga olib keladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni kо‘rsatadiki, bularning barchasi о‘z navbatida sohaning о‘zini yanada jadalroq rivojlantirishni taqozo etadi. Chunonchi, bugungi kunda Rossiyaning 1% iqtisodiy о‘sishini ta’minlash uchun aloqa sanoatining 3% о‘sishiga erishish zarur bо‘ladi. Bu esa aloqa tarmoqlari nafaqat jamiyat taraqqiyotini va mamlakat xavfsizligini ta’minlashning, balki mamlakat iqtisodiyoti barqaror о‘sib borishining muhim omili bо‘lib qolishining asosiy shartlaridan biridir. O‘zbekistonda ham Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan bu sohani rivojlantirishga juda katta e’tibor berilmoqda. Hozirgi kunda tadbirkorlikni rivojlantirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarni yanada takomillashtirish masalariga alohida to‘xtalib o‘tdilar. Buning misoli tariqasida davlatimiz rahbari tomonida tashkil etilgan va global mashtabda xizmat ko‘rsatayotgan elektron tijorat platformalarini shakllantirish va ulardan samarali foydalanish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. O‘zbekistonda davlat organlari elektron tijoratni rivojlantirishda, dunyo tajribasida keng qo‘llanilgan quyidagi tamoyillarga amal qilishmoqda. Elektron tijoratni rivojlantirishda korporativ sektor faol rol o‘ynashi lozim; Elektron tijoratga nisbatan, davlat organlari tomonidan asoslanmagan turli cheklovlar qo‘yilishiga yo‘l qo‘yilmaslik lozim; • Davlat hokimiyati elektron tijorat jarayoniga, ushbu soha subyektlarini qo‘llab-quvvatlash va huquq bazasini takomillashtirish maqsadida aralishishi mumkin; • Elektron tijoratni boshqarish chora-tadbirlarini ishlab chiqishda davlat hokimiyati Inernetning o‘ziga xosliklarini inobatga olishi lozim; • Elektron tijorat jarayoni ma’muriy-hududiy bo‘linish va davlat chegaralariga bog‘liq bo‘lmagan ravishda, global masshtabda sodir bo‘lishi lozim. Iqtisodiy rivojlanish oqibatida O‘zbekiston xalqaro iqtisodiyot tizimida tobora o‘z mavqe’ini mustahkamlab bormoqda. Bu esa o‘z navbatida elektron tijorat infratuzilmasini takomillashtirish, uning jahon 26 bozorida kuchli raqobatchi sifatida paydo bo‘lishini ta’minlash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yuqoridagi holatlar inobatga olingan holda elektron tijoratning asosini, ya’ni huquqiy bazasini takomillashtirish bo‘yicha bir qancha sezilarli ishlar amalga oshirildi. 2004-yil 29-aprelda N613-II “Elektron tijorat” to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi qonuni, 2007-yil 30-noyabrda Vazirlar Mahkamasining №21 “Elektron tijoratni rivojlantirish” tog‘risidagi va 2007-yil 12- iyunda “Elektron tijorat tizimini amalda qo‘llashda to‘lov tizimini takomillashtirish” tog‘risidagi qarorlar qabul qilindi. Bundan tashqari Respublikada elektron tijoratni rivojlantirish maqsadida “E-karmon” loyihasi ishlab chiqildi va u samarali tarzda amaliyotga joriy qilinmoqda. O‘zbekistonda elektron tijoratning rivojlanish istiqbollari. Shuni bemalol ta’kidlash mumkinki, O‘zbekiston o‘zining yuqori darajali intellektual imkoniyatlari bilan axborot texnologiyalari tamaddunining qirg‘og‘ida qolib ketmasligi zarur. Elektron tijoratni rivojlantirish jamiyatimiz uchun qanday natijalar beradi? Elektron tijoratning rivojlanishi O‘zbeksiton mehnat bozori strukturasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Yuqori axborot texnologiyalarini sanoatlashtirish minglab yangi ish o‘rinlarini yaratadi. • O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorlashishi, tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligi kuchayishi va elektron tijorat rivojlanishining bir paytda sodir bo‘lishi eksport imkoniyatlarimizning oshishiga olib keladi. • Elektron tijorat aholi turmush darajasining yaxshilanishini, marketing, menejment kabi sohalarning rivojlanishini ta’minlaydi. Shunday qilib, O‘zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish imkoniyatlari yildan yilga o‘sib borayotganligini alohida ta’kidlab o‘tish lozim. Uning rivojlanishi milliy ishlab chiqaruvchilarimizga yangi bozorlar ochish, yangi mijozlar topish imkoniyatlarini yaratadi. Elektron tijoratni rivojlantirish bo‘yicha tanlangan va amaldagi yo‘ldan to‘g‘ri borish, kelajakda O‘zbekiston iqtisodiyotini jahon bozorining yetakchi vakillaridan biriga aylantiradi. O‘zbekistonda elektron tijorat bo‘yicha mavjud muammolarni hal qilishning to‘g‘ri yo‘li tanlanganligi xalq 27 farovonligida, jamiyatimizning taraqqiy topishida, iqtisodiy rivojlanishimizda o‘z aksini topadi.
Elektron tijoratda tushunchalar juda ko‘p bo‘lib, ular ichida elektron biznes degan tushuncha ham bor. Ba’zi odamlar savdo atamasini faqat biznes sheriklar o‘rtasida amalga oshiriladigan oldi-sotdi bitimlarini tavsiflash deb bilishadi. Agar ushbu savdo ta’rifi ishlatilsa, elektron savdo atamasi juda tor bo‘lar edi. Shunday qilib, ko‘pchilik uning o‘rniga “elektron biznes” atamasini ishlatadilar. Elektron biznes nafaqat tovarlar va xizmatlarni sotib olish va sotish emas, balki Internetda xaridorlarga xizmat ko‘rsatish, biznes sheriklari bilan hamkorlik qilish, elektron ta’lim berish va tashkilotlar ichida elektron tranzaksiyalarni amalga oshirish kabi barcha turdagi biznesni amalga oshirishni anglatuvchi Elektron savdo tushunchasini kengroq tasviridir. Uning tor ta’riflarida elektron tijoratni elektron biznesning quyi qismi sifatida ko‘rish mumkin. Ushbu kitobda biz elektron tijoratning eng keng ma’nosini ishlatamiz, bu asosan elektron biznesning eng keng ta’rifiga teng keladi. Ikki atama bir-birini almashtirib butun matn bo‘ylab ishlatiladi. Elektron biznes, elektron tijorat va mobil tijorat tushunchalari. “Elektron biznes” tushunchasiga eng ma’qul ta’rifni N.Solovyanenko bergan. Uning fikricha elektron biznes – bu biznesni an’anaviy turlariga nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash maqsadida eng ilg‘or axborot texnologiyalari va kommunikatsiya muhitidan foydalanishdir. 3 Ushbu ta’rifga ko‘ra, elektron biznes – bu faqatgina elektron savdo emas. Elektron biznes – bu Internet tarmog‘ida yangi axborot va kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llashga asoslangan savdogina emas. Uning tarkibiga turli biznes – operatsiyalarining katta miqdori 3 A.T.Kenjabayev, M.Yu.Jumaniyazova. Elektron biznes asoslari.T.:Moliya-Iqtisod,2008. 275 bet 29 kiradi. Elektron biznes yordamida firma asosiy maqsadida ifodalangan iqtisodiy va moliyaviy maqsadlarga erishish ta’minlanadi. “Elektron biznes” atamasi har xil texnologiyalarni o‘z ichiga oladi, ular: EDI (Elektronic Data Interchange – ma’lumotlarni elektron almashinuvi), elektron pochtasi, Internet, intranet, ekstranet (tashqi dunyo bilan ma’lumot almashish). 2.1-rasm. Elektron biznes, elektron va mobil tijoratning nisbati Bundan ko‘rinib turibdiki elektron biznes o‘ziga elektron tijoratni va mobil tijoratni oladi. Endi elektron tijoratga ta’rif berishimiz lozim. Tijorat nima? Elektron tijorat nima degan savollarga javob berish lozim bo‘ladi. Tijorat – bu savdo va savdo vositachilik faoliyati, tovarlar va xizmatlarni sotishda ishtirok etish yoki sotishga koʻmaklashish. Keng maʼnoda tadbirkorlik faoliyati. Elektron tijorat (e-tijorat, ingl. “e-commerceˮ) - bu internet orqali savdo-sotiq amaliyotlarini tashkil etish. Ya’ni internet tarmog‘i orqali savdo va savdo vositachilik faoliyati, tovarlar va xizmatlarni sotishda ishtirok etish yoki sotishga koʻmaklashishdir. Elektron tijorat (ET) deganda Internet, intranet yoki ekstranet tarmoqlarni ma’lumotlarni, tovarlarni yoki xizmatlarni sotib olish, sotish, tashish yoki sotish uchun ishlatish tushuniladi. Elektron tijoratni o‘ziga xos turlari mavjud bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: - Mobil tijorat; - Elektron savdo; - Elektron tijorat tashkilotlari; Mobil tijorat Elektron tijorat Elektron biznes 30 - Elektron bozorlat va tarmoqlar; - Elektron kim oshdi savdo platformalari. Elektron tijoratdan samarali foydalanish uchun quyidagi vosifalardan foydalanish lozim bo‘ladi: Mobil platformalar; ommaviy axborot vositalari (Facebook, telegramm, twitter, linkend va h.k.); on-line saytlar; web texnologiyalar. Mobil tijorat (MT) - bu mobil hisoblash vositalaridan (smartfonlar va planshetlar), simsiz ma’lumot tarmoqlaridan va tijorat operatsiyalarini (bitimlarini) amalga oshirish uchun mobil ilovalardan foydalanishga asoslangan tijorat faoliyati. Mobil tijoratning o‘sishiga mobil Internetdan foydalanuvchilar sonining keskin ko‘payishi, foydalanuvchilar xarid qiladigan mobil qurilmalar sonining ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Elektron savdo (ES) (англ. Electronic trading, eTrading, eTrading) – bu Internet orqali savdo-sotiq faoliyatini amalga oshirish. Elektron tijorat tushunchasi o‘z ichiga oladi qyudagilarni oladi: Onlayn manbalar orqali ma’lumotlar, mahsulotlar yoki xizmatlarni uzatish;  Xizmatlarni elektron ko‘rinishda taqdim etish; An’anaviy savdo usullaridan foydalangan holda onlayn tarzda tashkil etish. Elektron tijorat dasturlarining kelib chiqishini 1970-yillarning boshlarida kuzatish mumkin, bunda pullar elektron shaklda, asosan moliyaviy institutlari orasida (elektron pul o‘tkazish [EFT] nomi bilan tanilgan), bu orqali mablag‘larni bir tashkilotdan boshqasiga yo‘naltirish mumkin edi. Biroq, ushbu dasturlardan foydalanish yirik korporatsiyalar, moliyaviy institutlar va boshqa bir nechta qat’iyatli bizneslar uchun cheklangan edi. Keyin elektron hujjat almashinuvi (EDI), odatdagi hujjatlarni elektron ravishda uzatishda foydalaniladigan texnologiya paydo bo‘ldi. Keyinchalik EDI moliyaviy operatsiyalardan boshqa turdagi operatsiyalarga kengaydi (EDI haqida ko‘proq ma’lumot 31 olish uchun Online Tutorial T2-ga qarang). Keyinchalik sayyohlarni bron qilish tizimlaridan tortib, onlayn aksiyalar savdosigacha bo‘lgan yangi EC dasturlari paydo bo‘ldi. Internet 1969-yilda AQSh hukumati tomonidan o‘tkazilgan tajriba sifatida paydo bo‘ldi va uning dastlabki foydalanuvchilari asosan akademik tadqiqotchilar va boshqa olimlar edi. Ba’zi foydalanuvchilar Internetda shaxsiy e’lonlar joylashtirishni boshladilar. EC rivojlanishidagi muhim bosqich 1990-yillarning boshlarida Umumjahon Internetning (“Internet”) paydo bo‘lishi edi. Bu kompaniyalarga Internetda matn va fotosuratni taqdim etish imkoniyatini berdi. 1990- yillarning boshlarida Internet tijoratlashtirilgach va foydalanuvchilar Umumjahon Internetda ishtirok etishni boshlaganlarida, elektron tijorat atamasi joriy etildi. EC dasturlari jadal rivojlandi. So-called dot-coms yoki Internet-start-uplar deb nomlangan juda ko‘p sonli mahsulotlar paydo bo‘ldi. Bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlardagi barcha kompaniyalar Internetda mavjud. Elektron savdo (ES) uchta asosiy faoliyatning xususiyatiga qarab mutloq yoki qisman bo‘lishi mumkin: buyurtma va to‘lovlar, buyurtmalarni amalga oshirish, mijozlarga yetkazib berish. Har bir faoliyat jismoniy yoki raqamli ravishda amalga oshirilishi mumkin. Agar kamida bitta raqamli aspekt mavjud bo‘lsa, biz vaziyatni Elektron savdo (ES) deb hisoblaymiz, lekin qisman elektron tijorat. Masalan, Dell Web-saytidan kompyuterni yoki Amazon.comdan kitobni sotib olish qisman ES hisoblanadi, chunki tovarlar jismoniy tarzda yetkazib beriladi. Biroq, Amazon.comdan elektron kitobni yoki microsoft.comdan dasturiy mahsulotni sotib olish toza ES hisoblanadi, chunki buyurtma, ishlov berish va xaridorga yetkazib berish barchasi raqamli hisoblanadi. E’tibor bering, ko‘plab kompaniyalar ikki yoki undan ko‘proq tasniflashda ishlaydilar. Misol uchun, Jaguarda ishlab chiqarishni xarid qilishdan oldin avtomashinalarni o‘z-o‘zini sozlash uchun mo‘ljallangan 3D-ilovasi mavjud bo‘ladi. Elektron tijorat (ET) tashkilotlari. Mutlaq jismoniy tashkilotlar (kompaniyalar) (ya’ni raqamlashtirilmagan, elektron emas) “g‘ishtshuvoq” (yoki eski iqtisodiyot) tashkilotlari deb nomlanadi, holbuki 32 faqat EC (elektron savdo) bilan shug‘ullanadigan kompaniyalar virtual (pure-play) tashkilotlar deb hisoblanadi. “Klik va g‘isht” (bosish va g‘isht bilan qoplash) tashkilotlari, ba’zi elektron savdo faoliyatini qo‘shimcha marketing xizmati sifatida olib boruvchi tashkilotlardir. Asta-sekin, ko‘plab “g‘isht - shuvoq” kompaniyalar (masalan, GAP, Walmart, Target) “Klik va g‘isht” tizimga o‘tmoqdalar. Kiberfazo. Kiberfazo - bu kompyuterlar va tarmoqlardan foydalangan holda elektron savdo o‘tkaziladigan fizik bo‘lmagan muhit. Web, elektron bozorlar, ijtimoiy tarmoqlar va aloqa vositalari eng muhim mexanizmlardir. Elektron bozorlar va tarmoqlar. Elektron savdo elektron bozorlarda ya’ni xaridorlar va sotuvchilar tovarlar, xizmatlar yoki ma’lumot sotish kabi tijorat operatsiyalarini amalga oshiradigan onlayn joyda o‘tkazilishi mumkin. Shuningdek, istalgan shaxs Internet orqali mahsulot yoki xizmatlarni sotadigan xususiy bozorni ochishi mumkin. Elektron bozorlar, shuningdek, odamlarni boshqalarga yoki ish joylari bilan topishtirishi mumkin. Odatda ular mustaqil mulk egalariga tegishli. Elektron bozorlar Internet yoki intranet (ichki tarmoq, tashkilot ichida) orqali sotuvchilar va xaridorlarga ulanadi. Intranet web-brauzerlar va Internet protokollari kabi Internet vositalaridan foydalanadigan korporativ yoki hukumatning ichki tarmog‘i. Boshqa yana bir kompyuter sferasi bu- Internet texnologiyasidan foydalangan holda bir nechta tashkilotlarning intranetlarini xavfsiz tarzda ulash uchun xizmat qiladigan tarmoq (ekstranet) (Internet Tutorial T2-ga qara) Rasmning pastki qismida Elektron savdo uchun infratuzilma ko‘rsatilgan. Infratuzilma Elektron savdoda ishlatiladigan apparat, dasturiy ta’minot va tarmoqlarni tasvirlaydi. Ushbu tarkibiy qismlarning barchasi yaxshi boshqaruv amaliyotini talab qiladi. Bu shuni anglatadiki, kompaniyalar Elektron savdo modellari va strategiyalaridan biznesda foydalanishni optimallashtirish uchun rejalashtirish, tashkillashtirish, motivatsiya qilish, strategiyani yetarlicha ishlab chiqish va qayta qurish jarayonlarini tashkillashtirishi kerak. Bitimlarning tabiati va ishtirokchilar o‘rtasidagi munosabatlar bo‘yicha ES (elektron savdo)ni tasniflash. ESning umumiy tasnifi bu 33 operatsiya (tranzaksiya)lar turiga va uning a’zolariga bog‘liq. ES operatsiyalarining asosiy turlari quyida keltirilgan. 2.2. Elektron tijorat tizimini asosiy ko‘rinishlari va ularning qo‘llanilish ko‘lami Hozirgi elektron tijorat yuritishning turli xil andozalari qariyb barcha mamlakatlarda, iqtisodiyotning turli sohalarida, turli xil hajmdagi korxonalarda shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi vakolatli qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Bu andozalarning umumiy - qabul qilingan tasnifi asosiga shartli ravishda mahsulot yetkazib beruvchi va xaridor deb nomlash mumkin bo‘lgan elektron tijoratning o‘zaro aloqador tomonlari turlari qo‘yilgan. Bu tavsifning mazmuni shundan iboratki, elektron tijoratni yuritish andozalari mahsulot yetkazib beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab farqlanadi. Elektron tijorat yuritishning andozalari. Mahsulot (tovar) yetkazib beruvchilar va xaridorlar turkumiga quyidagilar kiradi: Davlat (Government). Korxona (Business). Mijoz, iste‘molchi (Consumer). Hamkor (Partner). Korxona xodimi (Executive, emploer). Andoza belgilanishi mahsulot yetkazib beruvchi va xaridor nomlanishidan tuziladi. Misol: Ingliz tilida (Business to business) yoki o‘zbek tilida (korxona-korxona) Business to consumer-korxonaiste‘molchi. Andozaning qisqartirilgan belgilanishi sotuvchi va xaridorning ingliz tilidagi nomlari bosh xarfidan tuziladi va ular o‘rtasida ―2‖ raqam qo‘yiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda turli xil darajada quyidagi andozalardan foydalaniladi: B2B, B2S, V2R, V2E, S2B.S2S, V2G, G2R, G2V: (davlat - korxona) va R2G (hamkor -davlat). Elektron tijorat andozalar tasnifi. 34 Iqtisodning davlat sektori. Iqtisodning korporativ (xususiy) sektori: Yirik biznes; B2B; V2R; V2E; B2S. Shimoliy Amerika, G‘arbiy Yevropa va Rossiya mamlakatlarida hozirgi paytda eng keng tarqalgan elektron tijorat yuritish andozalari quyidagilar: B2B - korxona - korxona B2S - korxona - iste‘molchi S2S - iste‘molchi - iste‘molchi S2B - iste‘molchi -korxona “Korxona -korxona” andozasi xususiyatlari. “Ideal” holatda B2B andoza bo‘yicha elektron tijorat yuritish tadbirkorlarning avtomatik o‘zaro aloqadorligini ko‘zda tutadi. Xorijda B2B andozasi 40 yil oldin paydo bo‘lgan va keng tarqalgan. B2B andozasidan foydalanishning ikki ko‘rinishi bor: Birinchidan: ikki yoki undan ortiq korxonalar o‘zaro turli xil shartnomalar tuzadi. Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma tuzishda o‘z takliflarini yuborishlari, hisob varaqalarini qabul qilishlari va to‘lovlarni amalga oshirishlari mumkin. Ikkinchidan: B2B sektorida elektron tijorat yuritishning rivojlangan tizimlarini o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, korporativ axborot tizimlari bilan integratsiya hisoblanadi. Shunday qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi masalalari yechimi ham ta‘minlanadi. Elektron tijoratning an’anaviy savdo turlaridan farqi. Elektron tijoratning an’anaviy savdo turidan quyidagi xarakterli xususiyatlari bilan farqlanadi: • xaridor o‘ziga qulay vaqt, joy va tezlikda mahsulotni tanlash va sotib olish imkoniyatiga ega; • savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallel ravishda, ya’ni ishlab chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati mavjud; 35 • ko‘p sonli xaridorlarning bir vaqtning o‘zida bir nechta firmalarga murojaat qila olishi, bu ko‘p sonli xaridorlarning aloqa vositalari yordamida sotuvchilar bilan muloqotda bo‘lish imkoniyati; • kerakli mahsulotlarni tezlikda izlab topish va shu mahsulotlari bor firmalarga murojaat qilishda texnika va transport vositalaridan samarali foydalanish, mahsulotlarni bir joyga yig‘ish va ularni sotib olishda aniq manzillarga murojaat qilish. Ortiqcha vaqt va xarajatlarni kamaytiradi; • xaridorning yashash joyi, sog‘lig‘i va moddiy ta’minlanish darajasidan qat’iy nazar hamma qatori teng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati; • hozirgi kunda chiqqan jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlarni tanlash va sotish imkoniyati; • elektron tijorat sotuvchining mahsulotlarini (ish, xizmatlarini) sotish jarayonidagi imkoniyatini yanada kengaytiradi va yangilaydi. Endi sotuvchi mahsulotlarini sotish jarayonini tezlashtirishi, yangi va sifatli mahsulotlarni muntazam almashtirishi, mahsulotlarning aylanma harakatini tezlashtirishi kerak bo‘ladi. Elektron tijoratda savdoni tashkil qilish firmalarning raqobatini kuchaytiradi, monopoliyadan chiqaradi va mahsulotlarning sifatini oshirish imkoniyatini beradi. Xaridorlar kundalik hayotida kerakli mahsulotlar ichida sifatlilarini tanlashi mumkin. Chet el firmalariga murojaat qiladi.