Э. Бе гм а то в, А. М а м а т о в адабий норма назарияси (А дабий н орм анинг типлари) II қисм

ҳолатларига таянади, яъни у жамоавий нутқий жараёнда туғиладн. Тил 
схема сифатида эмас, узус сифатнда реал ҳодисадир. Тилнинг реаллиги 
эса нутқ билаи боғлиқдир. Шунинг учун ҳам узус ва нутқ бир-бнрисиз 
яшай олмайдн. Чунки тил абстракция бўлса, нутқ уиинг амаддагн 
қўлланилншндир. Ҳатто норма ҳам узусга нисбатан абстракциядир, 
копкрет нутқин жараён ва коллектив қўлланишлар, яъпи жамоавий 
узус реал тил воқелигидир.
Хуллас, норманннг туғилиши ҳам, унипг вазифаси ҳам нутқнй 
мақсадга қаратилгандир. Тнл нормасииинг ўзи ҳам турлн-тумаи нутқий 
кўрннишлар, жараёнларннпг реал ифодаси бўлган узусдан олинади. Шу
' К о в а л ь ч у к В.Т. К критикс некоторих теории соотношения язьнса 
и речи,-с.127. •
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

64
туфайлн 
М.М.Гухман адабий 
норма асосан мавжуд узуснинг 
коднфикацияси снфатида шаклланадн* деб кўрсатган.
Узус, қисқа қнлиб айтганда, псанииг ипдивидуал нутқий 
ҳолатларда ва нндивндуал нутқин ҳолатлар мазкмуи бўлган жамоавнй 
нутқда реаллашган кўринншларннн ифода этади. Шу туфайли узус 
қамрайднган унсурлар доираси ннҳоятда кснг ва бу унсурлар сон ва 
муидарнжа жнҳатдан жуда ҳам кўпқкрралидир.
Тил тизими, нормаси, узуси маълум нзчнл хусусиятларга эга. Бу 
хусусият тнл тизимииннг умуминлнги, муштараклигида, нсрмаиннг 
алоҳидалиги, ўзига хослигнда, узуснииг эса жўзъийлнгададир** *
*
*
.
Адабий нормага нисбатан узус, яъни узуал норма кўпқнррали ва 
ҳаракатчандир. Бу тилдага учта: а ) тарихийликда; б) тарқалиш 
(ареал)да; з ) ижюимоий ўзгаршиларда'" ёрқин иамоён бўладн.
Умумузус, яънн умумтнл узуснга нисбатаи олнб қараладиган