Е. Б. Бабский, А. А. Зубков, Г. И. Косицкий, Б. И. Ходоров

11 МУСКУЛ ҚИСҚАРИШИ
Умуртқали ҳайвонлар ва одамда уч турли мускул бор: кавак орган деворига кирадиган силлиқ мускуллар, юракнинг кўндаланг тарғил мускуллари ва скелетнинг кўндаланг тарғил мускуллари. Буларнинг ҳаммаси тузилиш ва физиологик хоссалари жиҳатидан фарқ қилади.
Юрак мускулларининг функцияси «Қон айланиш» бобида кўздан кечирилган эди, шу сабабли бу ерда скелет мускуллари билан силлиқ мускулларнинг функциялари ва хоссаларини кўздан кечириш билан кифояланамиз.
СКЕЛЕТ МУСҚУЛЛАРИ
Скелет мускулларининг тузилиши
Скелетнинг жўндаланг тарғил мускуллари узунлиги бир неча миллиметрдан бир неча сантиметргача ва диаметри 10 мк дан 100 мк гача борадиган толалардан тузилган. Ҳар бир мускул толаси симпластик кўп ядроли структура, яъни ҳужайралар чегараси билинмайдиган тузилма ҳисобланади (138-расм). Тола юзаси микроскопда структурасиз бўлиб кўринадиган тиниқ парда — сарколемма билан ҳопланган. Толалар ичидаги протоплазма саркоплазмадан иборат, унда қискарувчи иплар—миофибриллалар, шунингдек ҳужайра ичидаги киритмалар — саркосомалар ва митохондриялар бор, оксидланиш процесси ва бошқа баъзи ферментатив процесслар шу киритмаларда рўй беради.
Умуртқали кўп ҳайвонларнинг скелет мускуллари икки хил — қизил ва оқ толали бўлади. Қизил мускулларнинг толалари миоглобинли протоплазмага бой; уларда миофибриллалар бир қадар кам. Оқ мускулларнинг толалари, аксинча, миофибриллалари кўпроқ, озгина бўлган протоплазмасида миоглобин камроқ. Қизил мускулларга қуённинг яримпай мускули ёки мушукнинг камбаласимон мускули мисол бўла олади. Қуён ва мушукнинг болдир мускуллари оқ мускулларга мисол бўла олади.



Кўндаланг тарғил мускул толаларининг миофибриллалари узунасига тўғри навбатланувчи қисм (диск) ларга бўлинган, булар оптик хоссалари билан фарқ қилади. Бу дисклардан баъзилари нурни икки марта синдиради, яъни анизотроп бўлади, улар оддий ёруғликда қорамтир кўринади, поляризацияланган ёруғликда узунасига тиниқ ва кўндалангига тиниқмас бўлиб кўринади. Дискнинг бошқа бўлаклари одатдаги ёруғда оч кўринади, яъни нурни икки марта синдирмайди, изотроп бўлади (138-расм, II га қаралсин). Анизотроп қисмлар А ҳарфи билан, изотроп қисмлари зса I ҳарфи билан кўрсатилади. А дискнинг ўртасида ёруғ ҳошияси Н бор, I дискнинг ўртасидан қорамтир ҳошия Z ўтади, у