Shaxs-son qo`shimchasining uchinchi guruhi kelasi zamonning she’riy uslubga xos
-gu/ku/qu va fe’l modal shaklidan biri bo`lgan
-gi/ki/qi ko`rsatkichidan keyin ham qo`shiladi:
men borgum, borgim keldi, sen borgung, borging keldi va hokazo.
4) to`rtinchi guruh buyruq-istak mayli bilan birga voqelanadi: bor, boring, borsin, boray, boraylik kabi.
Shaxs-son shakli kesim vazifasida kelgan fe’ldan boshqa mustaqil so`zga ham qo`shiladi: ishchiman, a’lochisiz, birinchiman, menman, sensan kabi.
Uslubiy belgilari. Shaxs-son shakllari nutqiy qurshov ta’sirida turli ko`chma ma’noda ham qo`llanadi.
Son ko`chishi:
1) birlik o`rnida ko`plik: Biz ko`rganmiz (Men ko`rganman), Ayam keldilar (U keldi). Dada, boring (bor);
2) ko`plik o`rnida birlik: Senlar bilmaysan (Siz bilmaysizlar). Ular keldi (Ular keldilar).
Shaxs ko`chishi:
3) II shaxs o`rnida I shaxs: Qani, bolalar, yozamiz.
4) II shaxs o`rnida III shaxs: Anvar yugurib borib Ahmadjonning yoqasidan oldi: – Shunaqa narsa bilan hazil qiladimi, odam.
5) I shaxs o`rnida III shaxs: Bu borada kamina uzr so`raydi. Nasriddin afandi asli G`irvondan chiqmaganmikan, deb o`ylanib qoladi kishi.
FE`LNING VAZIFA SHAKLLARI
Fe’l gapda boshqa so’zlar bilan bog’lanib kesim, ega, to’ldiruvchi, hol, vazifasida kelishi mumkin. Buning uchun fe’l maxsus shakllarga ega bo`ladi. Turli gap bo’laklari vazifasida kelish uchun xoslangan fe’l shakllari fe’lning vazifa (funksional, xoslangan) shakllari sanaladi. Fe’lning 4 ta vazifa shakli bor:
sof fe’l, ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi
1. SOF FE`L. Tuslangan, ya’ni shaxs-son, zamon, mayl, shakliga ega fe’ldir. Sof fe’l gapda fe’l-kesim vazifasida keladi:
Men ishlayapman. (haqiqiy fe’lga xos harakat bajaradi)
2. RAVISHDOSH. (i)b, -a, -y, -gancha, -gudek, -gach, guncha: -gani
Ravishdosh shakli fe’lni fe’l bilan bog`lovchi vosita, fe’lni gapda hol vazifasiga xoslaydi:
Bola pichirlab gapirdi. Kelguncha
Ravishdosh – fe’lning ravishga yaqinlashgan lug`aviy shakli. Ravish kabi ish-harakat va holatning belgisini bildiradi, ravishning so`rog`iga javob bo`lib, fe’lga bog`lanib hol vazifasida keladi, shu bilan birga, harakat-holat ma’nosini saqlaydi. Demak, unda ravishlik va fe’llik xususiyati mujassam: U ikkilanib javob berdi. Ishning boshi boshlanguncha.
-
(i)b, -a/y; -gancha/kancha/qancha; -gudek/kudek/qudek shakli bilan yasalgan ravishdosh
holat ravishdoshi deb yuritiladi:
o`qib, yozib, sevinib, yura-yura, yig`lay–yig`lay, yeb qo`ygudek, bitirib yuborgudek, shoshgancha;
-a/y ko`rsatkichli ravishdosh takror holda qo`llanadi: bora-bora, yig’lay-yig’lay
–(i)b shakli holni kesimga bog`lasa, ma’no va shakl jihatdan ravishdosh bo`ladi: sevinib gapirdi. U, shuningdek, boshqa vazifani ham bajaradi:
– yetakchi fe’lni ko`makchi fe’lga bog`laydi: o`qib chiqdi, yoza boshladi;
– fe’lga shaxs-son qo`shimchasini biriktiradi: boribman, boraman. Bunda ravishdosh shakli bo`lsa-da, ravishdosh ma’nosi yo`q. Demak, bunday holda u fe’lning ravishdosh vazifa shakli bo`lmaydi. Balki zamon shakli bo`ladi.
-(i)b shakli o’tmishda –bon, -(ibon) shaklida ishlatilgan: Hunarni asrabon netgumdir oxir.
-gach/kach, guncha/kuncha: ko`rgach, tikkach, kelguncha shakllari bilan yasalgan ravishdosh shakli payt ravishdoshi deb yuritiladi: o`qigach, kelguncha, chiqquncha.
-gani/kani/qani (ba’zan -gali/kali/qali) shakli bilan yasalgan ravishdosh maqsad ravishdoshi : Siz bilan maslahatlashgani keldim. Bu gulshan soz ekan, soz ustiga soz etgali keldik.
Ravishdoshning bo`lishsiz shakli -may (-mayin). Faqat maqsad ravishdoshi bo`lishsiz shaklga ega emas.
3. SIFATDOSH. – gan, -ydigan/adigan, -yotgan/ayotgan, -a(r)
Sifatdosh shakli fe’lning ot bilan aloqasini ta’minlab, uni sifatlovchi aniqlovchi vazifasiga xoslaydi: Sen yurgan yo`llardan men ham
Fe’lning sifatga yaqinlashgan lug`aviy shakli. Sifat kabi predmet-hodisaning belgisini bildiradi, sifatlar kabi otlashadi, shu bilan birga, harakat-holat ma’nosini ham saqlaydi.
Unda sifatlik va fe’llik xususiyati mujassam: o`qigan, o`qiyotgan, chopadigan.
Sifatdoshda nisbiy zamon mavjud bo`ladi. Quyidagi shakllar bilan yasaladi:
Sifatlar shaxs va narsaning turg’un, barqaror belgisini ifodalasa, sifatdoshlar o’zgaruvchan harakat belgisini ifodalaydi: qizil gul – qizargan gul
Sifatdoshlar fe’l shakli bo’lganligi uchun fe’lga xos bo’lgan zamon, bo’lishli-bo’lishsizlik, nisbat ma’nolarini ifodalaydi.
Sifatdoshning –gan/kan/qan qo`shimchasi shaxs-narsalarning o’tgan zamonga xos harakat belgisini ifodalaydi:ko’rgan bilgan
Bu qo`shimcha unli bilan tugagan fe’l asoslariga qo’shilib –gan holida talaffuz qilinadi va yoziladi: istagan
Jarangsiz undosh bilan tugagan fe’llarga qo’shilib –kan holida talaffuz qilinsa ham –gan yoziladi: ko’chgan
Jarangsiz q undoshi va jarangsiz k undoshi bilan tugagan so’zlarga qo’shilib -qan va –kan holida talaffuz qilinadi va yoziladi: chiqqan, ekkan
Sifatdoshning –yotgan/ayotgan shakli hozirgi zamonga xos belgi-harakatni bildiradi:
-ydigan/adigan,-(a)r shakli esa
kelasi zamonni bildiradi:
Xadicha hovlidagi gulzorga chiqib ketayotgan edi, onasi to’xtatdi. Mayin shamol nihollarni tebratar
Sifatdosh bog`langan ot tushib qolganda sifatdosh otlashadi: Ko`rgan (sifatdosh) kishilar (ot, bosh kelishikda, ko`plikda) gapirsin – Ko`rganlar (sifatdosh, bosh kelishikda, ko`plikda) gapirsin.
Sifatdoshning istakni ifodalovchi (kelasi zamonni ifodalovchi) -gur/kur/-qur/g`ur shakli ham qayd etiladi: bo`yning uzilgur bola, qurg`ur yigit, bo`lmag`ur gap.
Sifatdoshning bo’lishsiz shakli fe’llardagi kabi –ma qo`shimchasi yordamida yasaladi. –(a)r qo`shimchasi bilan yasalgan sifatdoshlarga –ma qo`shimchasi qo’shilganda –r tovushi –s ga aylanadi kelar-kelmas
Sifatdoshlar fe’l singari nisbat shakllarini ham qabul qiladi: maqtangan bola (o’zlik nis), qurilgan uy (majhul nis), keltirgan maktub (orttirma nis)
Sifatdoshlar shaxs-son qo`shimchalarini qabul qiladi. Bunda zamon shakllari yuzaga keladi, ya’ni: o’qiganman (o’tgan zamon), o’qir edim (o’tgan zamon), o’qirman (kelasi zamon)
Do'stlaringiz bilan baham: 
